το σώμα παραμένει άθικτο και η ψυχή το εμψυχώνει ξανά

η λέξη βρικόλακας έχει σλαβική ρίζα
(και πιθανώς σερβική προέλευση)
και σημαίνει λυκάνθρωπος.*

[...] ο θάνατος σύμφωνα με τις λαϊκές αντιλήψεις στην αρχαία Ελλάδα δεν συνιστά απαραίτητα τον τελικό αποχωρισμό ψυχής και σώματος. Σε ορισμένες περιπτώσεις το σώμα παραμένει άθικτο και η ψυχή το εμψυχώνει ξανά. Αυτή η κατάσταση όπου ο νεκρός δεν ανήκει ούτε στον ένα ούτε στον άλλο κόσμο είναι θλιβερή και μπορεί να τερματιστεί μόνο με την αποσύνθεση του σώματος που επιτυγχάνεται είτε με την ταφή ή την καύση.

Ο άταφος είναι μια από τις κατηγορίες των νεκρών που επανέρχεται ως φάντασμα. Εντούτοις, ακόμη και σε περίπτωση ταφής ελλοχεύει πάντοτε ο κίνδυνος της αδυναμίας αποσύνθεσης είτε επειδή ο θάνατος ήταν ξαφνικός (άωροι) είτε βίαιος (βιαιοθάνατοι).

Και στις δύο περιπτώσεις το σώμα παραμένει άφθαρτο, ίσως γιατί η ψυχή δεν πρόλαβε ή δεν έφτασε η ώρα να το εγκαταλείψει. Μια οικογενειακή κατάρα ή μια θανάσιμη αμαρτία, όπως ο φόνος, μπορεί να δεσμεύσουν το σώμα από τη σήψη και να επιφέρουν αυτή την απελπιστική και τρομακτική κατάσταση. Η μόνη μέθοδος που μπορεί άμεσα να εγγυηθεί τη λύση της αποσύνθεσης είναι η πυρά.


σημ. 548: «σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη αν ο άνθρωπος πέθαινε ήσυχα «με καλόν θάνατο» τότε η ψυχή του τριγύριζε για 40 μέρες στον κόσμο μέχρι να γίνει το μνημόσυνο, οπότε ησύχαζε και παρέμενε οριστικά στον κόσμο των νεκρών.
Αν ωστόσο ο θάνατος δεν ήταν φυσικός αλλά βίαιος -δολοφονία κ.ά.- η ψυχή του σκοτωμένου τριγύριζε στον χώρο που σύχναζε όσο ήταν εν ζωή και γινόταν βρικόλακας.
Το ίδιο συνέβαινε και στην περίπτωση που ο νεκρός θαβόταν πριν ξεψυχήσει ή βαρυνόταν από κάποια αποτρόπαιη πράξη». Δαμιανός 2005, Λαϊκές αφηγήσεις. Μύθοι και παραμύθια των Κυθήρων. Φαντασιακή δημιουργία και πραγματικότητα (Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών).

*

Δεν αναφέρονται αλάστορες δαίμονες στην αρχαϊκή Ελλάδα, αλλά εντυπωσιάζει το γεγονός ότι στον πλατωνικό Φαίδωνα, ένα έργο με μεγάλη ποιητική δύναμη στην έκθεση των μύθων, τα σκιοειδή φαντάσματα των μιαρών ψυχών περιφέρονται ανάμεσα στους τάφους και στα μνήματα [Φαίδων 81c-d].

Εντούτοις αργότερα στους Νόμους ο Πλάτων θα περιγράψει με αρκετή ενάργεια τις «συναισθηματικές αντιδράσεις» ενός νεοθνούς βιαιοθάνατου [Νόμοι 865 D-E]. Στο [εν λόγω] απόσπασμα ο φιλόσοφος μεταφέρει έναν παλαιόν δέ τινα των αρχαίων μύθων:

Ο νεοθνής φέρεται να νιώθει θυμό για τον δράστη και ταυτόχρονα είναι γεμάτος φόβο για τη βιαιότητα που υπέστη. Στη θέα του δράστη που κυκλοφορεί ελεύθερος τρομάζει και ταρασσόμενος ο ίδιος ταράζει και τον δράστη με μεγάλη δύναμη, έχοντας σύμμαχο τις αναμνήσεις που βασανίζουν τον φονιά. Ο δράστης για να μην υποστεί τις δυνάμεις του νεκρού πρέπει να εξαφανιστεί από το θύμα του μένοντας μακριά όλες τις εποχές του χρόνου από όλα τα μέρη που ζούσε ο σκοτωμένος. Με συγχώρεση από συγγενή του θύματος και εξαγνισμό από το μίασμα ο δράστης εφόσον παραδοθεί στον νόμο μπορεί να επανέλθει στην κοινότητα μετά από κάποιο διάστημα.

Αυτό που έχει σημασία είναι ότι πουθενά δεν υποδεικνύεται κάποιο τυπικό για παρεμπόδιση του θυμού του νεκρού (με αποκλεισμό για παράδειγμα του λειψάνου στον τάφο κάτω από το βάρος αντικειμένων ή με ακρωτηριασμό του).

Δημήτρης Μποσνάκης, Κατηφείη και όνειδος. Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι νεκροί - Αποκλίνουσες ταφικές πρακτικές στον αρχαίο ελληνικό κόσμο: μεταξύ νομιζομένων και στέρησης της ταφής (έκδ. ΤΑΠ, Αθήνα 2020, σσ. 83, 177-179 και σημ. 548). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 84).