για τον αποτυμπανισμό και το κώνειο

[...] αναφέροντας τον παραστατικό τρόπο
με τον οποίο περιγράφει ο Σωκράτης [Πλάτ. Φαίδων, 83d-e],
με καρφιά και περόνες, το ανάρμοστο δέσιμο της ψυχής στο σώμα.
Μέσω της ηδονής και της λύπης, τη φυλακίζει ταπεινώνοντάς την
και τής στερεί την κοινωνία με το θεϊκό, το καθαρό και το μονοειδές:
ότι εκάστη ηδονή και λύπη ώσπερ ήλον έχουσα προσηλοί αυτήν προς το σώμα
και προσπερονά και ποιεί σωματοειδή, δοξάζουσαν ταύτα αληθή είναι
άπερ αν και το σώμα φή.*

Για τον νόμιμο τρόπο εκτέλεσης κακούργων, ίσως από τους προσολώνειους χρόνους, με αργό και βασανιστικό θάνατο, δημόσια και εξαιρετικά επώδυνη έκθεση [πρβλ. Πλάτωνος, Πολιτεία, 439e-440a: ώ κακοδαίμονες εμπλήσθητε του καλού θεάματος], που αποσκοπούσε στον παραδειγματισμό και σωφρονισμό των παρερχομένων, υπήρχε ένα όργανο θανάτωσης, γνωστό ως σανίς [Αριστοφ., Θεσμοφοριάζουσαι, 929-1231, όπου ο πανούργος Μνησίλοχος τοποθετείται για το αδίκημα της ασέβειας ακινητοποιημένος σε ξύλινη σανίδα με κλοιούς στα χέρια, τα πόδια και γύρω από τον λαιμό] ή τύμπανον, και ο τρόπος εκτέλεσης ήταν γνωστός ως αποτυμπανισμός [Λυσ. 13, 56].

[...] Ο καταδικασμένος με κλοιούς ανοικτούς στο κατώτερο τμήμα (σε σχήμα Ω, διπλού αγκίστρου ή κρίκου αλυσίδας) που δεν διαπερνούσαν τα προαναφερόμενα μέλη, γυμνός προσηλωνόταν σφιχτά σε πλατιές σανίδες, τα λεγόμενα τύμπανα, και στη συνέχεια οι σανίδες στερεώνονταν κάθετα στο έδαφος. Κρεμασμένος χωρίς νερό και τροφή, υπέφερε αργά και οδυνηρά από τη πίεση του σώματός του στους κλοιούς. Συχνά επερχόταν και σύνθλιψη των μελών [κατεάγησαν τα μέλη], αν βεβαίως σε αυτό δεν συνέβαλε η μανία του παρευρισκόμενου πλήθους που διέσυρε, λιθοβολούσε και πιθανώς κτυπούσε τους καταδίκους. Το μαρτύριο, «χωρίς το κτύπημα χάριτος» που σήμαινε τη συντριβή της κεφαλής μπορούσε να παραταθεί για αρκετές ημέρες [Πλούταρχος, Περικλής, 28]. Φαίνεται, εντούτοις, ότι η κατάλευσις (λιθοβολισμός) των κεφαλών διασφάλιζε επίσης την εξιλέωση της πόλης (αφοσίωσιν), ικανοποιώντας μια εμπεδωμένη δεισιδαιμονία, τον φόβο προς εκδίκηση μεταθάνατον των εγκληματιών, και την αποτροπή να εμφανιστούν ως αραιοί και προστρόπαιοι αλάστορες.

Ας σημειωθεί ότι οι σιδερένιοι κλοιοί κατά την αντίληψη των αρχαίων είχαν και αποτροπαϊκή δύναμη, καθόσον «νεκροί και δαίμονες σίδηρον φοβούνται» (σχολ. Οδ., λ 48).

Σύμφωνα με τις πηγές, όμως, εφόσον ο κλοιός γύρω από τον λαιμό ήταν δυνητικά προσαρμόσιμος και ως εκ τούτου κατά περίσταση χαλαρότερος, η τιμωρία της πρόσδεσης στην σανίδα, στην περίπτωση που αυτή ταυτίζεται με την ποδοκάκκη, δεν συνδεόταν αναγκαστικά με εκτέλεση, αλλά και με προσωρινή δημόσια έκθεση των παραβατών. [Για την ποδοκάκκη Λυσ. 10. 16. Δημοσθ. 24, 105, 3, όπου για τους κλέπτες προβλεπόταν έκθεση πέντε ημερών στην ποδοκάκκη].

*

Οι Αθηναίοι είχαν τέσσερις μεθόδους για να ανακαθορίσουν τα όρια της κοινότητας: εξορίζουν, εκτελούν, εκτελούν και επιβάλλουν αταφία ή προσφέρουν αμνηστία. Ο αποτυμπανισμός ήταν σε χρήση τον 5ο και τον 4ο αι. π.Χ. και μετά την πτώση της δημοκρατίας, ενώ το κώνειο εισήχθη μόλις στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. [επί τυραννίας των Τριάκοντα]. Και οι τρείς αναφορές στο κώνειο περιγράφουν τιμωρίες που επιβλήθηκαν από τους ολιγαρχικούς, ενώ όλες για τον αποτυμπανισμό εκτελέστηκαν από τον δήμο. Αρχές του 6ου αιώνα έκαναν χρήση της ποδοκάκκης, ενώ τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. της σανίδας - αποτυμπανισμού [ξύλον συνεκδοχικά].
Είναι πιθανό ο αποτυμπανισμός να είναι η κανονική μορφή δημόσιας εκτέλεσης στην Αθήνα από τον 7ο/6ο ώς τον 4ο αι. π.Χ. με αλλαγές στον μηχανισμό με την πάροδο του χρόνου, με εξέλιξη της ποδοκάκκης σε άλλο ξύλινο όργανο βασανιστικής τιμωρίας και εκτέλεσης.

Με το κώνειο το δημόσιο θέαμα που παρείχε ο αποτυμπανισμός αντικαταστάθηκε από την ιδιωτική «αθέατη» εκτέλεση εντός του δεσμωτηρίου, όπου εκτός από τον δημόσιο δούλο που ήταν υπεύθυνος για την παρασκευή του δηλητηρίου μπορούσαν να παρευρεθούν μόνο οι οικείοι του εκτελεσθέντος [Φαίδων, 115-118].


σημ. 1108: Βλ. Πλατ. Φαίδων, 62d, για να επενεργήσει σωστά το κώνειο το σώμα δεν πρέπει να θερμαίνεται, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με την έντονη συζήτηση. Στο ίδιο κείμενο βλ. παρακάτω 117-118, την περιγραφή της διαδικασίας της θανάτωσης του Σωκράτη, με το σταδιακό μούδιασμα του σώματος, στον οποίο το φάρμακο είχε προσφερθεί τριμμένο από κάποιον ειδικό σε κύλικα.

σημ. 1109: Βλ. Πλατ. Φαίδων, 116c, για την ικανοποίηση της «τελευταίας επιθυμίας» στους καταδίκους πριν από την εκτέλεση, όπου είχαν τη δυνατότητα να φάνε, να πιουν και να συνευρεθούν ερωτικά με πρόσωπα που επιθυμούσαν. Εικόνες περιγραφής δεσμωτηρίου υπάρχουν διάσπαρτες στον Φαίδωνα, π.χ. 59d-e, 60 a-c.

Δημήτρης Μποσνάκης, Κατηφείη και όνειδος. Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι νεκροί - Αποκλίνουσες ταφικές πρακτικές στον αρχαίο ελληνικό κόσμο: μεταξύ νομιζομένων και στέρησης της ταφής (έκδ. ΤΑΠ, Αθήνα 2020, σσ. 161, 162-163, 164 και σημειώσεις). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σσ. 163-164).