δυο κόσμοι ήθους

[...] τα έργα και το ήθος του Αχιλλέα και τα έργα και το ήθος του Οδυσσέα. Χωρίς να πρωτοτυπήσω θα αναγόρευα ως πρότυπα και τεκμήρια βιογραφικά των δύο ηρώων του ομηρικού κόσμου, τον Αχιλλέα ως μοντέλο μιας ολοκληρωμένης ατομικότητας και τον Οδυσσέα ως υπόδειγμα προσωπικότητας που ενεργοποιείται και καθορίζει, ενώ καθορίζεται από την ιστορική συγκυρία, από τις συνθήκες του βίου και τα αντικειμενικά δεδομένα της εποχής και την επιρροή των παραδόσεων.

Ο εγωκεντρικός χαρακτήρας του Αχιλλέα είναι η δύναμή του, είναι ο σεβασμός που προκαλεί στο κοινωνικό του περιβάλλον και η εμμονή του σχεδόν καταναγκαστική στον σκοπό του. Το μέγα μάθημα που μάς δίνει το έπος είναι πως ο ήρωας αυτός μόνο από τυχαίο γεγονός ή περιφρόνηση προς τις συνθήκες μπορεί να τερματίσει τον βίο του. Ίσως και εξαιτίας μιας αλαζονείας που συντηρείται από μια πληθώρα βεβαιοτήτων που ενισχύουν την εγωκεντρική ιδιοσυγκρασία.

Ο Αχιλλέας βρέθηκε στο πεδίο του πολέμου ύστερα από μια αριστοκρατική εκπαίδευση, μαθητής του σοφού Κενταύρου, απομονωμένος ως έφηβος από πειρασμούς και περισπασμούς, χάρις στην πρόνοια της Θεάς Αθηνάς. Βρέθηκε στο Ίλιον μόνος και εκλεκτικός, αφού περιόρισε τις σχέσεις του σε προσωπικές επιλογές ερωτικού συνδρόμου. Όταν χάνει στη μάχη τον σύντροφο, απομονώνεται

και όταν σύσσωμη η κοινότητα τον ικετεύει να συμπράξει στα κοινά σχέδια δράσης, ανταποκρίνεται, βγαίνει στη μάχη, σκοτώνει τον ηγέτη των αντιπάλων και πεθαίνει από μια αναποδιά της τύχης. Αθάνατος σε όλον τον κορμό του, άτρωτος, είναι τρωτός μόνο στη φτέρνα, όπου και τον βρήκε το βέλος του εχθρού.

Τελείως ιδιόρρυθμη προσωπικότητα στο έργο του Ευριπίδη «Ιφιγένεια η εν Αυλίδι», γίνεται εν αγνοία του αίτιος μιας απάτης, όταν ο Αγαμέμνων, για να φέρει στην Αυλίδα προς θυσίαν την κόρη του Ιφιγένεια, απαίτηση των θεών, εξαπατά τη γυναίκα του Κλυταιμνήστρα και την κόρη του, σχεδιάζοντας γάμο της θυγατέρας του με τον Αχιλλέα. Όταν οι δύο γυναίκες εμφανίζονται στο ανδροκρατούμενο στρατόπεδο και ο Αχιλλέας έξαλλος αντιλαμβάνεται την απάτη σε βάρος του, όχι μόνο δεν αποτρέπει τη θυσία, αλλά παρίσταται και ραίνει με άνθη το κοριτσάκι που είχε έρθει για νύφη και τώρα προσφέρει τον αυχένα του στον δήμιο για σφαγή.

Μια έξοχη σελίδα της Ιλιαδικής παράδοσης αναφέρει πως η μητέρα του έφηβου Αχιλλέα, αντιδρώντας στον πόλεμο, που έχει κηρυχθεί, απομονώνει τον γιό της, τού φοράει γυναικεία ρούχα, τον εντάσσει σε κοριτσίστικες συντροφιές για να τον αφήσει μακριά από τον πόλεμο. Κι όταν ο πανούργος Οδυσσέας, επιφορτισμένος από τις αρχές, τον αναζητά, μασκαρεμένος σε πραματευτή, τον ανακαλύπτει και τον στρατολογεί, όταν, περιφέροντας την πραμάτεια του με γυναικεία εμπορεύματα, έχει χώσει σε μια γωνιά και όπλα. Έτσι έπιασε τον Αχιλλέα που, πίσω από τα φορέματα, έκρυβε και την αρρενωπότητα και τον πόθο τού αγώνα. Σε αυτό το επεισόδιο συναντάται ο Αχιλλέας και το πρότυπο χαρακτήρα που εκπροσωπεί με τον πανούργο και εφευρετικό Οδυσσέα.

[...] εκτός των άλλων πολύτιμων στοιχείων για την ανθρώπινη φύση που μάς εφοδίασε ο Όμηρος, μάς κληροδότησε και δύο μοντέλα ανθρώπου: το ατομοκεντρικό και το κοινωνικό.

Ο Οδυσσέας, στο άλλο αριστούργημα του Ομήρου, που ασχολείται με τον άλλου τύπου χαρακτήρα, αφηγείται τον τρόπο που ένας άνθρωπος, περνώντας μέσα από συμπληγάδες, παλεύοντας με θεσμούς ξένους, με θηρία, με συνθήκες αντίξοες, μόνο συχνά απέναντι σε σύνθετες καταστάσεις αντίρροπες, εφευρίσκει τρόπους, αναδεικνύει δυνάμεις, εκμεταλλεύεται φυσικά και κοινωνικά εμπόδια για να βελτιώσει τα μέσα του και να κερδίσει ευνοϊκές συνθήκες, είτε τροποποιώντας τες, είτε υπακούοντας σ' αυτές. Δεν διαθέτει έναν αυστηρό κώδικα βίου που να τον εμποδίζει να ταπεινωθεί, να εκτεθεί, να γελοιοποιηθεί.

Στα επεισόδια με τους Κύκλωπες ή με τη λαγνεία μιας ερωτοπαθούς βασίλισσας απαλλάσσεται, αποδεχόμενος προς στιγμήν τους όρους και συχνά τα ταπεινωτικά όρια της δύσκολης συνθήκης που υποχρεούται να υποστεί. Δεκάδες δοκιμασίες για να επιτευχθεί ο μοναδικός του στόχος, η Επιστροφή στον οικείο τρόπο ζωής.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι εποχές εδώ και 2.000 χρόνια ανέδειξαν ως ιδανικό τρόπο βίου την οδυσσειακή περιπέτεια. [...]

Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Δυο κόσμοι ήθους. Τα μοντέλα ανθρώπινης συμπεριφοράς -το ατομοκεντρικό και το κοινωνικό- που κληροδότησαν τα ομηρικά έπη», επιφυλλίδα σΤα Νέα (12-13 Νοεμβρίου 2022).