οι θεοί του Πλάτωνα

[…] υπήρχε ένα είδος θεού που όλοι μπορούσαν να δούν, που η θεότητά του μπορούσε να αναγνωρισθεί από τους πολλούς και για τον οποίο ο φιλόσοφος μπορούσε να διατυπώσει, κατά τη γνώμη του Πλάτωνα, προτάσεις που να ισχύουν λογικά. Αυτοί οι «ορατοί θεοί» ήσαν τα ουράνια σώματα – ή ακριβέστερα, οι θείες ψυχές που εμψύχωναν και οδηγούσαν τα σώματα αυτά.

Η μεγάλη καινοτομία στη μελέτη του Πλάτωνα για θρησκευτική μεταρρύθμιση είναι η έμφαση που δίνει όχι απλώς στη θεότητα του ήλιου, της σελήνης και των αστέρων (αυτό δεν ήταν καθόλου νέο) αλλά στη λατρεία τους. Στους Νόμους όχι μόνο περιγράφει τα άστρα σαν «θεούς ουράνιους», τον ήλιο και τη σελήνη σαν «μεγάλους θεούς», αλλά επιμένει ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να τούς απευθύνουν προσευχές και θυσίες· και το κεντρικό σημείο της νέας κρατικής Εκκλησίας πρόκειται να είναι μια κοινή λατρεία του Απόλλωνα και του θεού Ήλιου, προς την οποία ο Αρχιερέας θα πρέπει να είναι προσκολλημένος και οι ανώτατοι αξιωματούχοι της πολιτείας θα είναι αυστηρά αφοσιωμένοι.

Αυτή η κοινή λατρεία -εκεί που περιμένουμε την λατρεία του Δία- εκφράζει την ένωση του παλαιού και του νέου, όπου ο Απόλλωνας αντιπροσωπεύει την παραδοσιακή λατρεία των μαζών και ο Ήλιος τη νέα «φυσική θρησκεία» των φιλοσόφων. Αυτή είναι η τελευταία απελπισμένη προσπάθεια του Πλάτωνα να κατασκευάσει μια γέφυρα ανάμεσα στους διανοούμενους και στο λαό και να σώσει την ενότητα της ελληνικής πίστης και του ελληνικού πολιτισμού.

Dodds, Οι Έλληνες και το παράλογο (μτφρ. Γ. Γιατρομανωλάκης, έκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996(2η), σσ. 142-143).

αναθεωρώντας ο Πλάτωνας

Η μετάβαση από τον πέμπτο στον τέταρτο αιώνα σημαδεύτηκε (όπως σημαδεύτηκε και η δική μας εποχή) από γεγονότα που μπορούσαν οπωσδήποτε να είχαν παρακινήσει κάθε ορθολογιστή να αναθεωρήσει την πίστη του. Σε ποια ηθικά και υλικά ερείπια μπορούσε να οδηγήσει μια κοινωνία η αρχή της ορθολογικής ιδιοτέλειας φάνηκε στην τελική μοίρα της αθηναϊκής αυτοκρατορίας· σε τι μπορούσε να οδηγήσει το άτομο, φάνηκε στην τελική μοίρα του Κριτία, του Χαρμίδη και των υπόλοιπων τυράννων. Και από την άλλη μεριά, η δίκη του Σωκράτη παρουσίασε το περίεργο θέαμα, ο σοφότερος Έλληνας στη φοβερότερη κρίση της ζωής του αν σαρκάζει σκόπιμα και αδικαιολόγητα τούτη την αρχή, τουλάχιστον όπως την καταλάβαινε ο κόσμος.

Νομίζω ότι αυτά ήσαν τα γεγονότα που ανάγκασαν τον Πλάτωνα όχι να εγκαταλείψει τον ορθολογισμό, αλλά να αλλάξει τη σημασία του, δίνοντάς του μιαν επέκταση μεταφυσική. Χρειάσθηκε αρκετό χρόνο, ίσως μια δεκαετία, να χωνέψει τα νέα προβλήματα. Αναμφίβολα μέσα σε τούτη την περίοδο μελέτησε προσεκτικά ορισμένα σπουδαία αποφθέγματα του Σωκράτη, π.χ. «η ψυχή του ανθρώπου μετέχει του θείου», και «πρέπει να φροντίζει κανένας πολύ, ώστε η ψυχή να διατηρεί την υγεία της».

Όμως συμφωνώ με τους περισσότερους κριτικούς πως αυτό που οδήγησε πράγματι τον Πλάτωνα στο να επεκτείνει αυτές τις σωκρατικές νύξεις σε μια νέα υπερβατική ψυχολογία ήταν η προσωπική του επαφή με τους πυθαγόρειους της δυτικής Ελλάδας, όταν τους επισκέφτηκε γύρω στα 390. Αν έχω δίκιο σχετικά με την υπόθεση που έκαμα για το ιστορικό παρελθόν της πυθαγόρειας κίνησης, ο Πλάτωνας πράγματι διασταύρωσε γόνιμα την παράδοση του ελληνικού ορθολογισμού με μαγικο-θρησκευτικές ιδέες που οι πιο απομακρυσμένες ρίζες τους ανήκουν στον βόρειο σαμανιστικό πολιτισμό. Οι ιδέες όμως αυτές, με τη μορφή που τις συναντούμε στον Πλάτωνα, έχουν υποστεί τη διπλή διεργασία της ερμηνείας και της μεταφοράς.

Dodds, Οι Έλληνες και το παράλογο (μτφρ. Γ. Γιατρομανωλάκης, έκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996(2η), σσ. 132-133).

το σενάριο της μεταφόρτωσης

Η δυσλειτουργία της διεπαφής είναι
ο τρόπος με τον οποίο οι μηχανές
αντιστέκονται στη φετιχοποίησή τους
και αναστοχάζονται κριτικά τις κοινωνικές σχέσεις
που τίς γέννησαν.*

Έντονο ενδιαφέρον παρουσιάζει το διανθρωπιστικό σενάριο της μεταφόρτωσης του νού (whole brain emulation) από το ανθρώπινο βιολογικό σώμα σε ένα τεχνητό μέσο ή σώμα.

Το σενάριο της μεταφόρτωσης του νού, που αυτή την στιγμή φαντάζει ως σενάριο επιστημονικής φαντασίας, προϋποθέτει σημαντική πρόοδο στους τομείς της νευροεπιστήμης και των υπολογιστών.

Η πιθανή μελλοντική χαρτογράφηση του ανθρώπινου εγκεφάλου και η μεταφόρτωση της συνείδησης σε ένα τεχνητό μέσο θα οδηγήσει πιθανότατα στη λεγόμενη ψηφιακή αθανασία και την υπερνοημοσύνη.

Με άλλα λόγια, ορισμένοι διανθρωπιστές θεωρούν πως το βιολογικό σώμα, περιλαμβάνοντας τον υλικό εγκέφαλο, είναι ένας περιοριστικός παράγοντας για την ανθρώπινη νοημοσύνη. Η απελευθέρωση της συνείδησης από τον εγκέφαλο θα μπορούσε να οδηγήσει στην αναβάθμιση της ανθρώπινης νοημοσύνης.

Το σενάριο της μεταφόρτωσης του νού θεωρείται, μαζί με την ανάπτυξη της ισχυρής Τεχνητής Νοημοσύνης μεταξύ άλλων, ένα μονοπάτι που θα οδηγήσει στην επίτευξη της υπερνοημοσύνης και της έλευσης της μοναδικότητας (singularity).

Επιπλέον, οι υπερανθρωπιστές οραματίζονται ότι με αυτόν τον τρόπο θα ξεπεράσουν τη θνητότητα του βιολογικού σώματος, καθώς η μεταφόρτωση του νού θα εξασφαλίσει ένα είδος ψηφιακής αθανασίας.

Δηλαδή, η μεταφόρτωση του νού σε ένα ρομποτικό ή ψηφιακό σώμα θα εξαλείψει την απειλή του θανάτου, επεκτείνοντας ριζικά το προσδόκιμο ζωής.

Αλέξανδρος Μπατάλιας, «Μεταφόρτωση του νού, ψηφιακή αθανασία και ανθρώπινη ταυτότητα», εν Το Κοινόν των Ωραίων Τεχνών (τ. 18, Σεπτ. 2023, σ. 23).

*

[...] Αντιδρούμε σπασμωδικά και νιώθουμε υπαρξιακά απειλούμενοι από κάτι που, αναμφίβολα, θα επηρεάσει τις δουλειές μας και τις σχέσεις μας, μόνο όμως όσο εμείς ως ανθρωπότητα επιτρέψουμε. Από την άλλη, δε διστάζουμε καθόλου να αλλάξουμε όλη την επικοινωνία μας βάζοντας ηλεκτρονικές συσκευές ως μεσάζοντες στη διανθρώπινη επαφή (επαφή: λέξη που μιλάει τόσο έντονα για άγγιγμα!).

Όλα τα παραπάνω μού υποδεικνύουν ότι μάλλον είμαστε υποκριτές. Υποκριτές στεκόμαστε ως τεχνολάγνοι ή τεχνοφοβικοί, σα να μην είναι ο άνθρωπος πίσω από τις τεχνολογίες. Υποκριτές που φοβόμαστε το κακό στην τεχνολογία, αλλά όχι στη δική μας καθημερινή πρακτική. Είμαστε υποκριτές που κάποιοι από εμάς πιστεύουμε σε έναν Θεό που δεν είχε προβλέψει την τεχνητή νοημοσύνη κι έτσι, τώρα που αυτή εμφανίστηκε, νιώθουμε ότι χάνει την αξία Του.

Τέλος είμαστε υποκριτές με έναν τρόπο που, δυστυχώς, δεν κρύβει κάν μια καινοτομία: λατρεύουμε το πλάσμα και όχι τον δημιουργό. Κάτι μού λέει ότι δεν είναι η πρώτη φορά που το κάνουμε. Ας πάψουμε να είμαστε υποκριτές και ας αναζητήσουμε, με την αφορμή της επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου, ό,τι έχουμε ξεχάσει πως είμαστε.

Γιώργος Γιαννακόπουλος, «Γλώσσα μηχανής», εν Το Κοινόν των Ωραίων Τεχνών (τ. 18, Σεπτ. 2023, σ. 22).

-----
* Το motto όμως εκ του Μανώλη Πατηνιώτη, «Διεπαφές», στο ίδιο περιοδικό (Το Κοινόν των Ωραίων Τεχνών, τ. 18, Σεπτ. 2023, σ. 16).

κτιστή νοημοσύνη

[...] Μετά τις αλλεπάλληλες αποκαλύψεις τα τελευταία χρόνια για τις «καλές καγαθές» χρήσεις των τεχνολογιών της πληροφορικής, η τεχνητή νοημοσύνη δεν θα μπορούσε να βρεθεί στο απυρόβλητο. Η ειδοποιός διαφορά βέβαια είναι ότι ειδικά για αυτήν τής επιφυλάσσεται ο ρόλος της υπαρξιακής απειλής για την ανθρωπότητα.

Πίσω από τη διαφορά κλειδιού βέβαια, δεν είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς μια κοινότητα στη μελωδία: τόσο οι «αισιόδοξες» όσο και οι «απαισιόδοξες» προσλήψεις της τεχνητής νοημοσύνης επιστρατεύουν μια γλώσσα που απέχει ελάχιστα (ενίοτε και καθόλου) από το θρησκευτικό ιδίωμα. Μια τέτοια «θρησκευτική» κοινότητα ενδεχομένως να μην είναι τυχαία. Αυτό που πολλοί, ακόμα και μη ειδικοί, αντιλαμβάνονται, έστω και ανεπίγνωστα, ότι (φαίνεται να) αποτελεί το διακύβευμα της τεχνητής νοημοσύνης είναι ο περίφημος Λόγος.

Πρόκειται για τον ίδιο Λόγο όπως αυτός υποστασιοποιήθηκε αρχικά από τον Πλάτωνα (ως ο άρχοντας τού θυμικού και της ψυχής) και όπως θεοποιήθηκε αργότερα από τον χριστιανισμό («Εν αρχή ήν ο Λόγος, και ο Λόγος ήν προς τον Θεόν, και Θεός ήν ο Λόγος»).

Τέτοια είναι η δύναμη αυτού του Λόγου που μπορεί να επιβάλλεται στη σάρκα και στον πηλό τής ζωής: για να καταστρέψει κανείς το Γκόλεμ, αρκεί να σβήσει από το μέτωπό του το άλεφ και να μετατρέψει τη λέξη emet - αλήθεια στη λέξη met - θάνατος. Ένα και μόνο γράμμα μπορεί να εξουσιάσει μια ζωή.

*

[...] η οιονεί θρησκευτική αγωνία που εκφράζεται σήμερα από ένα σημαντικό κομμάτι των μεσαίων στρωμάτων της Δύσης για την επέλαση της τεχνητής νοημοσύνης ίσως να έχει παρόμοιες αιτίες: όσο η τεχνητή νοημοσύνη (φαίνεται να) στοχεύει στον Λόγο, τόσο τα εν λόγω στρώματα (νιώθουν να) χάνουν όχι μόνο μέρος της ταυτότητάς τους -ως οι δικαιωματικοί κάτοχοι του Λόγου έναντι των χειρωνατκών- αλλά και των προνομίων τους - το φάσμα της ανεργίας πλησιάζει επικίνδυνα κοντά για να αφορά πλέον μόνο τους «άλλους», τους «ανειδίκευτους».

Οι ιδεολογικές συγγένειες μεταξύ της σύγχρονης τεχνητής νοημοσύνης και τού θρησκευτικού, μονοθεϊστικού σκέπτεσθαι έχουν ωστόσο ακόμα βαθύτερες ρίζες, πέρα από την αποθέωση (κυριολεκτική ή μεταφορική) του Λόγου.

Η σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο ως homo faber και στα «νοήμονα» τεχνουργήματά του παρουσιάζει μια δομική ομολογία με τη σχέση ανάμεσα στον Θεό ως πρόσωπο και τον κόσμο ως δημιούργημά του. Πρόκειται φυσικά για τη σχέση μεταξύ κτίστη και κτίσματος.

Παρ' ότι ο κόσμος μετέχει τού Θεού, η ουσιολογική διάκριση παραμένει καίρια· αν αιρόταν θα κάναμε πλέον λόγο για κάποιο είδος πανθεϊσμού, κάτι που φυσικά θα αποτελούσε ανάθεμα για κάθε μονοθεϊστική ορθοδοξία.

Από αυτή την άποψη, ο κόσμος, ως κτιστός, δεν διαθέτει αυταξία, δεν συνιστά κάτι το αμετάβλητο και ιερό το οποίο δεν πρέπει να αγγίζεται παρά μόνο με τις μέγιστες των προφυλάξεων.

Παρομοίως, για τη σύγχρονη επιστήμη, η νοημοσύνη δεν διαθέτει πάγια και απαραβίαστα χαρακτηριστικά. Ακόμα και αν οι νευροεπιστήμονες αύριο ανακαλύψουν εκείνους ακριβώς τους νευρώνες μέσα στον εγκέφαλο που κωδικοποιούν τα καντιανά a priori, τίποτε δεν θα άλλαζε· θα άνοιγε μόνο ο δρόμος ώστε να «πειραχτούν» οι συγκεκριμένοι νευρώνες κατά τον τάδε ή δείνα τρόπο για να παραγάγουν άλλα a priori, δηλαδή για να καταργηθούν τα a priori ως τέτοια.

Η τεχνητή νοημοσύνη είναι επομένως η κτιστή νοημοσύνη.

Παρ' όλα αυτά, μια διαφορά παραμένει. Κατά τη χριστιανική ορθοδοξία, ο κόσμος και ο άνθρωπος, έστω και ως κτίσματα, αποτελούν προϊόντα μιας δημιουργικής πράξης αγάπης. Η, κτιστή, τεχνητή νοημοσύνη αντιθέτως, παρουσιάζεται εσχάτως ως προϊόν μιας πράξης αφροσύνης εκ μέρους τού κτίστη.

Το ερώτημα που υποβάλλεται αμέσως εδώ έχει ως εξής: μήπως αυτή η αναστροφή είναι το αποτέλεσμα ενός προβολικού καθρεφτίσματος; Με άλλα λόγια, μήπως η ιστορία τού άφρονα ανθρώπου που δημιουργεί τέρατα αποτελεί μια παραβολή η οποία επί της ουσίας θέλει να μιλήσει για έναν κακό, σαδιστή δημιουργό που αφήνει τους ανθρώπους στην τύχη τους· γιατί όχι ακόμα διασκεδάζοντας με τις ατυχίες τους;

Αν οι άνθρωποι τρομάζουν μπροστά στην τεχνητή νοημοσύνη, αυτό δεν συμβαίνει γιατί τη νιώθουν υπερβολικά απόμακρη, ψυχρή και πέραν των δικών τους ορίων, αλλά γιατί την αισθάνονται υπερβολικά κοντά τους: κτίσματα χωρίς έρμα τόσο οι μεν όσο και οι δε.

Η σύγχρονη τεχνητή νοημοσύνη τούς ψιθυρίζει στο αυτί ότι ήρθε η ώρα για την εκδίκηση τού γνωστικισμού.

Ηλίας Αλεβίζος, «Η νοημοσύνη ως κτίσμα και η εκδίκηση του γνωστικισμού», εν Το Κοινόν των Ωραίων Τεχνών (τ. 18, Σεπτ. 2023, σσ. 17-18, 18-19).

φιλοσοφία, η ζωντανή ψυχή και κινητήριος δύναμη της ζωής

Οι φιλόσοφοι ευθύνονται για το πρώτο
σημαντικό ρήγμα στην ελληνική ζωή.*

ΙΙ. [...] Σημαντικά είναι, βεβαίως, και τα χαρίσματα που συνέβαλαν στην πρωταρχική οργάνωση της ανθρώπινης ζωής υπεράνω της αντίστοιχης των ζώων - τα χαρίσματα που συνιστούν εκείνο που εμείς καλούμε «παιδεία». Η τελευταία δεν θα υπήρχε χωρίς την φωτιά και την γεωργία.

«Ένδοξοι ευεργέτες της ανθρωπότητας, ο Προμηθεύς, η Δήμητρα και ο Διόνυσος. Τρεις φορές όμως πιο ένδοξος ο Ερμής ο Τρισμέγιστος. Στην σαρκική μορφή της ανθρώπινης κοινότητας ενεφύσησε την ζωντανή ψυχή και κινητήριο δύναμη της ζωής -την φιλοσοφία- όχι όμως για να δεχθή ο άνθρωπος ως δώρο ετοιμοπαράδοτο την αιώνια αλήθεια και την μακαριότητα, αλλά για να φυλαχθή ο ανθρώπινος δρόμος προς την αλήθεια και την μακαριότητα -διά της εργασίας- από τις δύο ακρότητες: το δεισιδαιμονικό ρίγος και την ανόητη, κτηνώδη ανευθυνότητα».

*

Να γιατί όσοι υπέκυψαν στην μιά ή στην άλλη σκοτεινή δύναμη, άνθρωποι εσκοτισμένοι που προσπαθούν να σκοτίσουν και άλλους -δικαίως αποκαλούνται σκοταδιστές- επικεντρώνουν το μόνιμο, επίμονο, αν και αναποτελεσματικό φθόνο τους ειδικώς στην φιλοσοφία, ισχυριζόμενοι ότι τάχα αυτή υπονομεύει κάθε πίστη, ενώ στην πραγματικότητα η φιλοσοφία υπονομεύει και καθιστά αδύνατη μόνο την σκοτεινή, ράθυμη και ακίνητη πίστη.

Την προσφορά αυτή της φιλοσοφίας πάντα εκτιμούσαν δεόντως οι φορείς της αληθινής φωτεινής πίστεως, οι οποίοι, ως γνωστόν, θεωρούσαν ότι ποι η φιλοσοφία για τους Έλληνες είχε την ίδια σημασία που είχε ο Νόμος για τους Ιουδαίους, επείχε δηλαδή θέση προφητικής καθοδηγήσεως για την μετάβαση από το σκότος της ειδωλολατρίας στο φώς του Χριστού, ενώ ταυτοχρόνως θεωρούσαν ότι στην ειδωλολατρία δεν υπήρχε μόνο σκότος. Για την σκοταδιστική πίστη η ελληνική φιλοσοφία (όπως και η χριστιανική θρησκεία αργότερα), ήταν αθεϊσμός.

Αλλά ήδη ο πρώτος γενάρχης αυτής της φιλοσοφίας, ο Θαλής, όπως αναφέρουν αρχαίες πηγές, επρέσβευε ότι «τα πάντα είναι πλήρη θεών».

Για τους ζηλωτές όμως της πατροπαράδοτης θρησκείας αυτό ήταν πάρα πολύ. Τί τούς ερχειάζετο αυτό το πλήθος των θεών; Ετιμούσαν μόνο τους δικούς τους, αυτούς που εχρειάζοντο στην καθημερινή τους ζωή, τους πολιτικούς και στρατιωτικούς θεούς, και το θεϊκό περιεχόμενο του «όλου» δεν τούς απασχολούσε διόλου.

Για τούς δικούς τους θεούς εγγυώντο οι πάτριες παραδόσεις και νόμοι, ποιός όμως μπορούσε να εγγυηθή για την γνησιότητα των θεών της οικουμένης; Η σκέψη του Θαλή; Να όμως που ο στοχασμός άλλων φιλοσόφων -του Ξενοφάνη και του Αναξαγόρα- προχώρησε περισσότερο και υποστήριξε θέσεις έτι ριζοσπαστικότερες·

και οι δύο στοχαστές αρνούνται το πλήθος των θεών, και ο πρώτος στην θέση τους εμφανίζει την θεότητα ως απόλυτη μονάδα, ενώ ο δεύτερος τον Νού, στον οποίο στηρίζεται η οικουμένη.

Για την συντηρητική σκέψη του όχλου και των αρχόντων τής εποχής, αυτό αποτελούσε την πιο απροκάλυπτη υπονόμευση των θεμελίων και προκάλεσε την ανάλογη αντίδραση.

Βλαδίμηρος Σαλαβιώφ, Το προσωπικό δράμα του Πλάτωνος (μτφρ. Δημ. Β. Τριανταφυλλίδης, έκδ. Αρμός, Αθήνα 1999, σσ. 32-32).

-----
* Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 32, ΙΙΙ.).

η πλοκή τού προσωπικού του δράματος

Ι. Χωρίς καμμιάν αμφιβολία η πλοκή τού προσωπικού δράματος τού Πλάτωνος περιστρέφεται γύρω από τις σχέσεις του με τον Σωκράτη: τον εν ζωή Σωκράτη στην πρώτη πράξη, και την ζωντανή του μνήμη που κυριαρχεί σε όλες τις επόμενες πράξεις.

Τί είναι όμως ο Σωκράτης, ποιά η βαθύτερη σημασία του;

Ο Σωκράτης ήταν το terrium quid, η τρίτη άγνωστη και ζητουμένη πλευρά της εγγενώς ταραγμένης ελληνικής ζωής· η πλευρά της δικαιοσύνης χωρίς πάθη, η οποία συμφιλίωνε τις υπόλοιπες δύο εχθρικές μεταξύ τους πλευρές, γι' αυτό και ήταν μισητή σε αυτές. Το ζητούμενο ήταν η ίδια η αρχή της ανθρώπινης ζωής. [...]

*

[...] Όταν όμως η οικογενειακή-φυλετική κοινότης αφομοιώθηκε από την ευρύτερη και ισχυρότερή της αστική, όταν η πόλις έγινε ισχυρότερη από την φυλή - τότε ήταν φυσικό επακόλουθο και οι θεοί τής αστικής κοινότητας να θεωρηθούν ανώτεροι από εκείνους της φυλής και της οικίας.

Στα νεώτερα χρόνια επιδιώκεται (αν και όχι επιτυχώς σε όλες τις περιπτώσεις) να αποσυνδέσουν από την θεότητα τον χαρακτήρα του αστυνόμου και από την αστυνομία αντιστοίχως την θεϊκή ευλογία. Αναμφιβόλως δύσκολη αποστολή.

Όμως την εποχή εκείνη δεν ετίθετο κάν τέτοιο ζήτημα. Η σύνδεση της πρωτόγονης θρησκείας με την πολιτική ή την αστυνόμευση ήταν τόσο ιδιόμορφη, μετέπλαθε τα δύο αυτά συστατικά της σε τέτοιο βαθμό, ώστε σήμερα αδυνατούμε σχεδόν ολοκληρωτικώς να διαμορφώσουμε γι' αυτά κάποια εναργή ιδέα.

*

[...] Και εάν οι βασικοί πατριαρχικοί θεοί κατ' ουσίαν ήσαν φύλακες της πόλεως, οι άνθρωποι-φύλακες της πόλεως (λ.χ. οι φύλακες της πλατωνικής Πολιτείας) ήσαν πολύ πιο θεϊκοί από ό,τι ο «θείος» χοιροβοσκός Εύμαιος της Οδύσσειας, για παράδειγμα.

Μια τέτοια ιδανική, παραδείσια συνολική συνείδηση της ζωής δεν ήταν δυνατόν να μακροημερεύση. Εστηρίζετο στην αυτονόητη και άκριτη πίστη των ανθρώπων προς τα μέλη τής φυλής και τής πόλεως, προς την ιερότητα και θεϊκότητα τής γενεθλίου πόλεως. Όποια από τις δύο πλευρές και αν ταλαντευθή, αμέσως θα καταρρεύση ολόκληρο το οικοδόμημα.

Εάν οι πατροπαράδοτοι θεοί είναι ανύπαρκτοι ή αδύναμοι, πού θα στηριχθή η καθιέρωση των πατροπαράδοτων νόμων; Και αντιστρόφως: εάν οι πατροπαράδοτοι νόμοι δεν είναι ιεροί, πού θα στηριχθή η πάτρια θρησκεία; Έτσι λοιπόν, πρέπει η διττή πίστη, στην οποία στηρίζεται η καθημερινή ζωή μιάς συγκεκριμένης κοινωνίας, να μείνη ανέπαφη. [...]

Η άκριτη πίστη στην Παράδοση είναι κατάσταση εξαιρετικά ασταθής [...]. [...] οι θρησκείες που θεμελιώνονται αποκλειστικώς στην τυφλή πίστη, αρνούμενες άλλα, ανθεκτικώτερα θεμέλια, καταλήγουν πάντα είτε στην δαιμονική αιμοδιψία, είτε στην κτηνώδη ανευθυνότητα.

Βλαδίμηρος Σαλαβιώφ, Το προσωπικό δράμα του Πλάτωνος (μτφρ. Δημ. Β. Τριανταφυλλίδης, έκδ. Αρμός, Αθήνα 1999, σσ. 27, 27-28, 28-29).

η τραγική του μεταστροφή

[...] η άμεση και ουσιαστική άρνηση του Σωκράτους και της φιλοσοφίας του διατυπώνεται από τον Πλάτωνα σ' εκείνους τους νόμους που επιβάλλουν την θανάτωση καθενός που ασκεί κριτική ή αμφισβητεί το κύρος των πατροπαράδοτων νόμων, οι οποίοι αφορούν τόσο τους θεούς, όσο και το κοινωνικό σύστημα.

Μ' αυτόν τον τρόπο, ο ένδοξος μαθητής τού Σωκράτους, ο οποίος εκλήθη στην προσωπική φιλοσοφική δημιουργία από δυσφορία για την κατά τον νόμο δολοφονία τού διδασκάλου του, στο τέλος υιοθετεί ολοκληρωτικώς την άποψη του Ανύτου και του Μελήτου, οι οποίοι επέτυχαν την θανατική καταδίκη τού Σωκράτους επικαλούμενοι την ελεύθερη σχέση του προς το δεδομένο θρησκευτικό και κοινωνικό σύστημα.

Μεγάλη, συνταρακτική και τραγική μεταστροφή, ολοκληρωτική εσωτερική πτώση. Ο συγγραφεύς της Απολογίας, του Γοργίου, του Φαίδωνος, μετά από πενήντα χρόνια λατρείας τού δολοφονημένου από τους νόμους φιλοσόφου και δικαίου, αποδέχεται ανοιχτά και υποστηρίζει στους Νόμους του την ίδια ακριβώς αρχή της τυφλής, δουλικής και ψευδούς πίστεως, βάσει της οποίας δολοφονήθηκε ο πατέρας τής ανώτερης ψυχής του!

*

Εν αρχή ην ο θάνατος του Σωκράτους με όλη του την τραγικότητα· μοιραία τίθεται το ερώτημα: αξίζει να ζή κανείς όταν νομίμως δολοφονήται η αλήθεια στην υψίστη ενσάρκωσή της;

Απάντηση: το νόημα της ζωής βρίσκεται σε κάποιον άλλο ιδανικό κόσμο, ο δικός μας είναι το βασίλειο του κακού και της απάτης· εν συνεχεία επινοείται η παρουσία τού ιερού Έρωτα, που οικοδομεί την γέφυρα ανάμεσα στους δύο κόσμους και υποδεικνύει το καθήκον τής πλήρους ενώσεώς τους, τής σωτηρίας τού κατωτέρου κόσμου, της αναγεννήσεώς του· είναι αδύνατο να απαρνηθούμε αυτό το καθήκον· εντούτοις ακολουθεί η αντικατάστασή του με ένα άλλο, την μεταμόρφωση, την διόρθωση της κοινωνίας με σοφούς πολιτικούς νόμους με την βοήθεια ενός πειθηνίου τυράννου, και, τέλος, υπό το αρχικό πρόσχημα της διορθώσεως του ψεύδους του κόσμου, καταλήγομε στην πανηγυρική επιβεβαίωση αυτού τού ψεύδους στην ίδια ακριβώς μορφή, η οποία κατεδίκασε και θανάτωσε τον Σωκράτη· δεν γνωρίζω πιο σημαντική και συνταρακτική τραγωδία στην ανθρώπινη ιστορία.

Εάν ο Σωκράτης κατέβασε την φιλοσοφία από τον ουρανό στην γή και την έδωσε στους ανθρώπους, ο ένδοξος μαθητής του την ανέβασε πολύ ψηλά και από εκεί τήν έρριξε στην γή, στην λάσπη και τα σκουπίδια των δρόμων. Ευτυχώς που το αγγείο τής σοφίας δεν ήταν ευτελές. Ενώ διελύθησαν καθ' ολοκληρίαν οι ανάξιες πολιτικές αναζητήσεις και τα σχέδια τού φιλοσόφου, οι στοχασμοί τής καλυτέρας περιόδου έμειναν ανέπαφοι. Η κρίση των απογόνων στάθηκε απέναντί του όχι μόνο δίκαιη αλλά και επιεικής.

*

Δεν είναι όμως τυχαίο ότι, παρά την απώλεια μεγάλου πλήθους κακών έργων της αρχαιότητος, οι Νόμοι του Πλάτωνος διεσώθησαν ανέπαφοι. Αυτό το έργο είναι σημαντικό, πρώτον υπό ιστορική και αισθητική οπτική γωνία, διότι η μαρτυρουμένη εν αυτώ άρνηση τού Σωκράτους μάς δείχνει το προσωπικό δράμα τού Πλάτωνος, τού οποίου το τραγικό τέλος είχε την ίδια περίπου ένταση με την αρχή του. Δεύτερον, αποτελεί μαρτυρία τής βαθειάς πτώσεως τού Πλάτωνος, σημαντική για την κατανόηση τής προσωπικότητάς του. [...] Η πνευματική του κλίμακα ήταν όντως πολύ ευρεία και στην ευρύτητά της θα πρέπη να συμπεριληφθούν και εκείνες οι χαμηλές συχνότητες των τελευταίων έργων του.

Τέλος, ας μη λησμονούμε και τα ακόλουθα: ο Σωκράτης με τον ευγενικό του θάνατο εξήντλησε την ηθική δύναμη τής καθαρώς ανθρωπίνης σοφίας, την οδήγησε μέχρι τα απώτατα όριά της. [...]

Βλαδίμηρος Σαλαβιώφ, Το προσωπικό δράμα του Πλάτωνος (μτφρ. Δημ. Β. Τριανταφυλλίδης, έκδ. Αρμός, Αθήνα 1999, σσ. 108-109, 109-110, 111).

προδίδοντας το ύψιστο καθήκον χάριν της ζωής

[...] Προδίδοντας το ύψιστο καθήκον χάριν της ζωής, ο Πλάτων δεν επέτυχε ούτε και το κατώτερο: δεν έγινε κοινωνικός και πολιτικός αναμορφωτής, ασχέτως των προθέσεών του, και αυτό όχι γιατί ήταν υπερβολικά ουτοπιστής, αλλά εξ αιτίας της απουσίας μιάς αληθινά προοδευτικής αρχής στην ουτοπία του, αφού δεν είχε πείσει την ανθρωπότητα ούτε για την αναγκαιότητα μιάς τέτοιας αρχής ούτε για το ενδιαφέρον της.

Τί ενδιαφέρον μπορούσε να έχη η πρόταση να οικοδομηθή μιά πολιτεία με υποδείγματα παρμένα περισσότερο από την Σπάρτη παρά από την Αθήνα, όταν ήταν πλέον κοινή συνείδηση ότι και το αθηναϊκό και το σπαρτιατικό κρατικό σύστημα είχαν αποτύχει;

Μπορούμε να θεωρήσωμε ως ορθό και εν πάση περιπτώσει πρέπει να παραδεχθούμε ως ευφυές το πλατωνικό σχήμα των τριών κοινωνικών τάξεων σε αντιστοιχία με τα τρία βασικά μέρη της ψυχής και τις τρείς βασικές αρετές.

[σημ.: Να ποιά είναι η τριπλά τριπλή διαίρεση:
Ψυχολογία: Λογικό μέρος της ψυχής / Θυμοειδές / Επιθυμητικό
Ηθική: Σοφία / Ανδρεία / Μετριοπάθεια
Πολιτική: Άρχοντες / Πολεμιστές / Τεχνίτες-γεωργοί]

Αυτό το σχήμα όμως είναι τόσο γενικό και τυπικό, ώστε με αυτό εύκολα προσεγγίζεται και η μεσαιωνική ευρωπαϊκή κοινωνική ζωή, ασχέτως από τις ουσιαστικές διαφορές ιστορικού και ηθικού περιεχομένου ανάμεσα στην αρχαία και την μεσαιωνική κοινωνία.

Ειδικά όμως ως προς το νόημα της ομαδικής ζωής, ο Πλάτων δεν το εστήριξε σε κάποιο ηθικό ερώτημα, γι' αυτό και δεν μπορεί να γίνη λόγος για διόρθωση και βελτίωση αυτής της ζωής διά των πολιτικών του αντιλήψεων.

Παρά το βάθος και την οξύνοια ορισμένων σκέψεων, το γενικό ιδανικό του κοινωνικού συστήματος προκαλεί κατάπληξη με τον επιφανειακό του χαρακτήρα και την απουσία των γνησίων ηθικών αρχών.

Ο Πλάτων σαν να ήθελε να νομιμοποιήση και να διαιωνίση τις βασικές ηθικές πληγές της αρχαίας ζωής -την δουλεία, τον διαχωρισμό ανάμεσα στους Έλληνες και τους βαρβάρους και τον μεταξύ τους πόλεμο- ως φυσιολογικές καταστάσεις.

Σε αυτά προστίθεται ως γενικός κανόνας και νόμος κάτι που στην ιστορική ζωή των αρχαίων πόλεων υπήρχε μόνο ως εξαίρεση: τα κατασταλτικά μέτρα εναντίον των ποιητών, οι οποίοι εξορίζονται από την πολιτεία.

Πολύ πιο σημαντικό είναι ότι στην αντιμετώπιση των φύλων η ιδανική κοινότης του Πλάτωνος επιστρέφει στον άγριο τρόπο ζωής σύμφωνα με τα ένστικτα των ζώων.

Είναι πολύ χαρακτηριστική, ως φιλοσοφική διόρθωση του υπαρκτού κοινοβίου, η εφαρμογή της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας στις γυναίκες, αλλά ακόμη πιο χαρακτηριστική είναι η θεμελίωση αυτής της μεταρρυθμίσεως: όπως οι σκύλοι φυλάγουν και προστατεύουν το κοπάδι, χωρίς να γίνεται διάκριση ανάμεσα σε θηλυκά και αρσενικά, έτσι και οι γυναίκες πρέπει να πηγαίνουν στον πόλεμο.

Και με βάση αυτά τα ιστορικά δεδομένα τής δουλείας, των πολέμων και της αδιάκριτης συγχύσεως των φύλων και των γενεών, το συμβούλιο των φιλοσόφων έπρεπε με την βοήθεια μιάς αγαθής διαπαιδαγωγήσεως να δημιουργήση την ιδανική πολιτεία!

Βλαδίμηρος Σαλαβιώφ, Το προσωπικό δράμα του Πλάτωνος (μτφρ. Δημ. Β. Τριανταφυλλίδης, έκδ. Αρμός, Αθήνα 1999, σσ. 103-105).