Ακόμη εκείνο που είναι κατανοητό, φαίνεται απίθανο, ότι δηλαδή ο ίδιος ποιητής μπόρεσε να εκφράσει δυό συλλήψεις τής ζωής τόσο διάφορες. Δε γνωρίζω άλλο παράδειγμα σ' όλη τη λογοτεχνία συγγραφέας να έχει γράψει δυό βασικά έργα που ατενίζονται με τέτοια ανάμειξη σεβασμού κ' ειρωνείας.
Κι ωστόσο, συχνά, αυτή είναι η ίδια φωνή που φαίνεται ν' αντηχεί μέσα από τις διαφορές τής τεχνικής και τής αντίληψης τού κόσμου.
Ωρισμένες ομορφιές τής Ιλιάδας δεν είναι ολικά ορατές παρά μέσα στο κάτοπτρο τής Οδύσσειας.
Όταν ο Αχιλλέας θρηνεί πάνω στον Πάτροκλο, συγκρίνεται με πατέρα που κλαίει για το θάνατο τού νιόπαντρου γυιού του.
Ο Οδυσσέας χρησιμεύει για σύγκριση ολικά αντιθετική για να εκφράσει τη χαρά του όταν βλέπει την ξηρά κοντά στην κατατραμμένη σχεδία του. Γίνεται υπαινιγμός στις δύο συγκρίσεις, όταν η Πηνελόπη αναγνωρίζει τον «Πολύμητι».
Νήματα λεπτά αλλά στερεά συνδέουν τα δύο ποιήματα.
*
Πιστεύω ότι ο Όμηρος όπως τον γνωρίσαμε, ο ποιητής που δημιούργησε τις μορφές οι οποίες εξακολουθούν να είναι τα αρχέτυπα τής δυτικής εξεικόνισης, ήταν συνερανιστής τής Ιλιάδας και ο συγγραφέας τής Οδύσσειας.
Συγκέντρωσε και τακτοποίησε τα αποσπάσματα πολεμικών ραψωδιών τής μηκυναϊκής παράδοσης. Είχε την ευφυΐα να τα συνθέσει γύρω από το δραματικό και ενοποιητικό θέμα της οργής τού Αχιλλέα. Πραγματεύθηκε ύλη παλαιά και μύθους παραδοσιακούς τού Folklore με πολύ σεβασμό.
Τού συνέβη να κατανοήσει κάπως τη γλώσσα των και τις τεχνικές λεπτομέρειες σχετικές με τον τρόπο που δημιουργήθηκαν αυτά τα πολύ παλαιά γεγονότα. Αποφάσισε όμως περισσότερο να διατηρήσει ό,τι ήτο σκοτεινό παρά να επιδιώξει να το φωτίσει.
Υπήρξε ευαίσθητος στις αυστηρές συμμετρίες, χαρακτηριστικές τής αρχαϊκής αφήγησης, και θέλησε να δεί τη ζωή με το σκληρό και λαμπερό βλέμμα των μαχητών.
Στις περιωρισμένες εκτάσεις τής προφορικής ποίησης δανείστηκε το νέο πλάτος και τις σοφές δυνατότητες τής γραφής. Ο ερανιστής τής Ιλιάδας, όπως οι άνθρωποι που συνδέουν μεταξύ τους τις αφηγήσεις τής Πεντατεύχου, ήταν ένας ευφυής συμπιλητής· αλλ' ο χρυσός κι ο χαλκός βρίσκονταν πια στη χοάνη του.
Σκέπτομαι ότι έπρεπε να τερματίσει το έργο του στην πρώτη ακμή τής ωριμότητας. Αλλά βαθμιαία με τον πλουτισμό τής πείρας και τής ευαισθησίας του ώφειλε ο Όμηρος ν' αποκαλύψει ό,τι ατελές είχε στη σύλληψη τού κόσμου που εκφράζεται με την Ιλιάδα.
*
Προς το τέρμα τής ζωής του μπορεί ο μεγάλος αυτός ταξιδιώτης να επιστρέψει ακόμη μια φορά στον κόσμο τής Ιλιάδας, για να συγκρίνει τη σύλληψη τής ανθρώπινης ζωής, που είχε εκτεθή με τη δική του κυριότητα, με κείνη που τούχε δώσει η πείρα.
Απ' αυτή τη σύγκριση και τη λεπτή ισορρόπηση γενομένη με σεβασμό και κριτική γεννήθηκε η Οδύσσεια. Με θαυμαστή νοημοσύνη ο Όμηρος εκλέγει σαν πρωταγωνιστή το πρόσωπο τού Τρωικού επικού ποιήματος το πιο κοντά στο «σύγχρονο» πνεύμα.
Στην Ιλιάδα ο Οδυσσέας σημειώνει το πέρασμα ανάμεσα στην απλότητα τού ηρωισμού και σε μια πνευματική ζωή πιο στοχαστική, πιο νευρώδη και πιο δύσπιστη απέναντι στις πεποιθήσεις.
Όπως ο Οδυσσέας, ο Όμηρος ο ίδιος εγκαταλείπει τις γυμνές αξίες και τις στοιχειώδεις ιδιότητες στον κόσμο τού Αχιλλέα. Συνθέτοντας την Οδύσσεια ατενίζει την Ιλιάδα, τόσο απομακρυσμένη απ' αυτό που έχει η ψυχή του - κι αυτό με νοσταλγία και φιλομειδή σκεπτικισμό.
*
Το πρώτο ποίημα ζή έντονα μέσα στο δεύτερο, και τα δυό εκφράζουν σχετικά με την ανθρώπινη ζωή κρίσεις πολύ διαφορετικές. Αλλά δυό τεχνοτροπίες πολύ κοντά η μιά στην άλλη έχουν χρησιμοποιηθή στα δυό ποιήματα. Πίσω από κάθε μιά βρίσκεται μιά μακρινή μυκηναϊκή κληρονομιά που δεν έχουν ακόμη κατανοηθή τα στοιχεία της.
Στην Ιλιάδα αυτή η κληρονομιά είναι πιο φανερή. Στην Οδύσσεια, αντίθετα, λάμπουν οι πρώτες λάμψεις τού Σωκρατικού μέλλοντος. Η γέφυρα ανάμεσα στην Τροία και στην Ιθάκη είναι ίσως η ζωή ενός ερανιστή και ενός ασύγκριτου ποιητή.
George Steiner, Ο Όμηρος και οι καθηγητές (έκδ. Εκάτη, Αθήνα 2009 (1971), σσ. 38, 39-40, 40, 41).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου