πανώλους πέρι

«Το πάθος τούτο ήλθε προ πολλών αιώνων εις την Ευρώπη

από τα ενδότερα μέρη της Ασίας και της ευδαίμονος Αραβίας».

Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός *

«Ταύτα υμίν ακάθαρτα από των ερπετών των επί της γής·

η γαλή και ο μυς και ο κροκόδειλος ο χερσαίος,

μυγαλή και χαμαιλέων, και χαλαβωτής

και σαύρα και ασπάλαξ».

Λευϊτικόν, ΙΑ΄ 29 **

ο μαύρος αρουραίος στις οροφές,

ο καφέ στα υπόγεια και στους υπονόμους ***

Στα τέλη του 15ου αρχές του 16ου αιώνα, η Yersinia pestis εμφανίζει δείγματα αλλαγής της συμπεριφοράς της: θα πάψει στο εξής να εκδηλώνεται τρεις, τέσσερις και συχνά πέντε φορές στο διάστημα μιας γενιάς. Τα μεσοδιαστήματα ανάμεσα σε δύο επιδημίες θα είναι πλέον πολύ μεγαλύτερα και υπογραμμίζουν, ίσως, την τάση για εξάλειψη της πανώλης από τη Δύση.

Αυτό θα συμβεί νωρίτερα για την Αγγλία, στα 1665-66, λίγο αργότερα στη Γαλλία· το 1720, η πανώλη θα κάνει την τελευταία καταστροφική της εμφάνιση στη Μασσαλία, ενώ με την επιδημία της Μεσσήνης κατά την πέμπτη δεκαετία του 18ου αιώνα θα κλείσει τον κύκλο της στη Δύση οριστικά.

Η Μόσχα θα γνωρίσει για τελευταία φορά τη δράση της το 1771· η Βαλκανική χερσόνησος απελευθερώνεται από το λοιμό με καθυστέρηση μεγαλύτερη των εξήντα χρόνων, στη Μέση Ανατολή, όμως, η πανώλη θα εξακολουθήσει το έργο της για μερικές δεκαετίες ακόμη.

*

«Προ πολλών ετών ιατρού γέροντος και δοκίμου εν ή διέτριβε πόλει αποθανόντος, πάντα τα εαυτού δημοσίως επράθη· ήν δ' εν τη βιβλιοθήκη αυτού και βίβλος εσφραγισμένη επιγραφήν έχουσα, ως περί της προφυλακής και ειδικής ιάσεως του λοιμού επραγματεύετο. Των ουν παρόντων ιατρών τε και ιδιωτών πρίασθαι την βίβλων εφιεμένων, και πολλά διδόντων, είς μάλλον των άλλων υπεραυξήσας το τίμημα την βίβλον ωνήσατο, και δρομαίος οίκαδε απελθών σπουδή ταύτην ανέωξε, τα εν αυτή τάχιον μαθείν εφιέμενος· αλλά την μεν βίβλον άγραπτον εύρεν, εν δ' εκάστη σελίδι γράμμασι μεγάλοις εγέγραπτο, ΦΥΓΗ».

Αν. Γεωργιάδης-Λευκίας, Πυρετού πεμφιγώδους ή λοιμού αφορισμοί, Παρίσι 1832, σ. 351.

*

Ήδη από τον καιρό της πρώτης επιδημίας πανώλης στο Βυζάντιο, η οικογένεια του αυτοκράτορα Ιω. Καντακουζηνού θα θρηνήσει τον γιο της Ανδρόνικο, και το Δεσποτάτο της Ηπείρου τον Ιωάννη Άγγελο. Είναι η εποχή κατά την οποία στην Ιταλία οι Πετράρχης και Βοκκάκιος θα κλάψουν τις αγαπημένες τους Λάουρα και Fiammenta αντιστοίχως. Στα 1364, η Ορθοδοξία κινδύνεψε να θρηνήσει έναν από τους θεωρητικούς της, τον Νικόλαο Καβάσιλα, ο οποίος προσβλήθηκε από την πανώλη, κατάφερε όμως να επιβιώσει.

Λίγο αργότερα η οικογένεια του χρονογράφου αλλά και υψηλά ισταμένου στη γραφειοκρατία των υπολειμμάτων της Αυτοκρατορίας, Γ. Σφραντζή, θα αποδεκατιστεί, κατά τον ίδιο αιώνα η οικογένεια των Τόκκων αλλά και του μελλοντικού πατριάρχη Γενναδίου γνωρίζουν από κοντά τον όλεθρο της πανώλης. Τον Αύγουστο του 1501, εξάλλου στη Μεσσήνη της Ιταλίας τη φορά αυτή, ο λόγιος Κ. Λάσκαρις θα χάσει τη ζωή του από πανώλη. Στα 1604 δε στα θύματα της πανώλης θα προσγραφεί και ο σουλτάνος Μεχμέτ Γ΄.

Ως χαρακτηριστικό, τέλος, για την ικανότητα της πανώλης να αναδιαρθρώνει τις κοινωνικές δομές, αναφέρεται το παράδειγμα της μεγάλης επιδημίας που έπληξε τη Θεσσαλονίκη στα 1620-21, οπότε η εβραϊκή κοινότητά της, η οποία θίγεται περισσότερο από τις υπόλοιπες εθνότητες της πόλης, φέρεται να χάνει κυρίως τα πλούσια και ισχυρά μέλη της, τους κοσμικούς και θρησκευτικούς αρχηγούς της.

«τί θελεν ο κακότυχος να πάρη την σκλαβίναν,
ή αφτά βρωμισμένα τους τα ρούχα τους εκείνα;
διά τούτο και ο Χάροντας παίρνει πρώτον εκείνον
και εξάλειψέν τον ο Θεός τον άτυχον τον φίνον·
έπειτα και το σπήτιν του και όλην την φαμελιάν του,
και ο θάνατος εχείρισεν από την γειτονιάν του».

Εμμ. Γεωργιλλάς, Το θανατικό της Ρόδου ****

«ούτω ήν άμαχον το κακόν ως μήτε δίαιταν μηδεμίαν,

μήτε ρώμην σώματος δυνηθήναι αντισχείν, πάντα γαρ ομοίως καθήρει

και ισχυρά και ασθενή σώματα,

και οι μάλιστα θεραπευόμενοι ομοίως απέθνησκαν

τοις απορωτάτοις».

Ιω. Καντακουζηνός, Ιστοριών βιβλία Δ΄ (τομ. ΙΙΙ) *****

Κώστας Π. Κωστής, Στον καιρό της πανώλης. Εικόνες από τις κοινωνίες της ελληνικής χερσονήσου, 14ος-19ος αιώνας (έκδ. ΠΕΚ, Ηράκλειο 1995, σσ. 99, 255, 203-204).

-----
* Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 183: Εγκόλπιον των ιατρών ήτοι πρακτική Ιατρική, τόμος Α΄, Ναύπλιο 1831, σ. 161).
** Το δεύτερο εκ του ιδίου (ό.π., σ. 31).
*** Το τρίτο εκ του ιδίου (ό.π., σ. 297).
**** Η πρώτη κατακλείδα (ό.π., σ. 157).
***** Η δεύτερη κατακλείδα (ό.π., σ. 195).