παραλειπόμενα

Η μνήμη του Ιωάννη Βατάτζη του ελεήμονος, του αποκαλούμενου και «Πατέρα των Ελλήνων», δεύτερου αυτοκράτορα της Νικαίας μετά τον γάμο του με την κόρη του Θεοδώρου Α΄ Λάσκαρι Ειρήνη, εορτάζεται στις 4 Νοεμβρίου.

Ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνος Μεσοποταμίτης είχε αρνηθεί σθεναρά να χρίσει αυτοκράτορα τον Θεόδωρο Άγγελο, τον Δεσπότη της Ηπείρου, υποστηρίζοντας ότι μόνο ο Ιωάννης Βατάτζης εδικαιούτο τον τίτλο του βασιλέως.

Τον Δεκέμβριο του 1246 ο Βατάτζης καταλαμβάνει χωρίς δυσκολία την Θεσσαλονίκη, όπου επικρατεί αναρχία. Θερμός προστάτης των αδικουμένων, επιζητεί να απαλύνει την ένδεια και τα βάρη των φτωχών τάξεων του πληθυσμού, ιδρύοντας πολλά νοσοκομεία και φιλανθρωπικά ιδρύματα.

Οικοδομεί μεγαλοπρεπείς ναούς που να ικανοποιούν την ευσέβεια των Βυζαντινών, και συγκροτεί οχυρά σε περιοχές που κινδυνεύουν.

Ακολουθώντας τις καλύτερες παραδόσεις του Βυζαντίου, δημιουργεί στρατιωτικά αγροκτήματα με μόνιμη εγκατάσταση στρατιωτών στις ακριτικές περιοχές. Έτσι αποκαθιστά στην Ανατολή το σύστημα της άμυνας των συνόρων, που ο Γεώργιος Παχυμέρης θεωρεί το πιο σημαντικό επίτευγμα του κράτους της Νικαίας.

*

Ο [...] Γεώργιος Ακροπολίτης, ως τοποτηρητής των ευρωπαϊκών κτήσεων της Νικαίας στην Θεσσαλονίκη, ηττάται και συλλαμβάνεται αιχμάλωτος από τον Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Δούκα Άγγελο.

Το 1258 ο Θεόδωρος πεθαίνει σε ηλικία τριάντα έξι ετών, αφού προηγουμένως ανταλλάσσει τον αυτοκρατορικό χιτώνα με το ένδυμα του μοναχού.

*

Το ξεκίνημα του 14ου αιώνα βρίσκει την Θεσσαλονίκη σε κατάσταση ηρεμίας. Το 1299 ο Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος παντρεύει στην Θεσσαλονίκη την κόρη του Σιμωνίδα, ηλικίας πέντε μόλις ετών, με τον Σέρβο κράλη Μιλιούτιν, στην προσπάθεια να αποκτήσει ισχυρούς συμμάχους.

Η γυναίκα του Ιολάνδη, η οποία είχε λάβει το όνομα Ειρήνη, και ο τάφος της βρίσκεται στη Δράμα, στη βυζαντινή εκκλησία των Ταξιαρχών, εγκαθίσταται στην πόλη και ακολουθεί δική της, ανεξάρτητη στάση, πιστεύοντας, ως κόρη του Γουλιέλμου Ζ΄ του Μομφερατικού, απογόνου του «βασιλιά» της Θεσσαλονίκης Βονιφάτιου, ότι θα ανασυστήσει το φράγκικο βασίλειο.

Αυξάνονται οι εμπορικές σχέσεις με τους Σέρβους και τους άλλους βαλκάνιους λαούς, και ο Μιλιούτιν μένει κοντά στην Ειρήνη για μεγάλα χρονικά διαστήματα.

Ένα πνεύμα ισοπολιτείας και δικαιοσύνης χαρακτηρίζει την Θεσσαλονίκη.

*

Όταν ο Σάββας [Άγιος ο Βατοπαιδινός] κοινοβίαζε στη Μονή Βατοπαιδίου, ο Ανδρέας Παλαιολόγος, παρακινημένος από τη μεγάλη φήμη του αγίου, τόν επισκέφτηκε για να τόν γνωρίσει και να πάρει την ευχή του. Αλλά ο όσιος δεν δέχτηκε με κανέναν τρόπο να τόν δεί, διαβλέποντας το δηλητήριο που έκρυβε στην καρδιά του.

Δέκα χρόνια αργότερα, επικεφαλής των Ζηλωτών, διαβόητον εποίησε τη θαυμαστή πόλη της Θεσσαλονίκη. Μιαρούς και κοινούς ολετήρες του ανθρωπίνου γένους αποκαλεί τους Ζηλωτές ο Φιλόθεος, οι οποίοι έχοντας τα χαρακτηριστικά του πολλού και συρφετώδους ανθρώπου, δίκην ανδραπόδων, οχλοκρατών και κυκεώνων, «ενέπλησαν την πόλιν αιμάτων αλλοκότων και αισχίστων φόνων».

Ο Δημήτριος Κυδώνης στη Μονωδία του θρηνεί για την κατάπτωση της άλλοτε κραταιάς πόλης, φρικιώντας για τις ωμότητες και τα εγκλήματα των Ζηλωτών, μετά την αντίδραση του Ιωάννη Απόκαυκου και τον σφαγιασμό του στον Πύργο του Τριγωνίου, Παρομοιάζει τις συμφορές με τα Λήμνια κακά, υπαινισσόμενος τη σφαγή των ανδρών της Λήμνου από τις γυναίκες του νησιού.

Αλέξανδρος Κοσματόπουλος, Ο πιο σύντομος δρόμος (έκδ. Αθ. Αλιντζή, Θεσσαλονίκη 2022, σσ. 162, 163 171-172, 172-173).