ως ένα κινούμενο φώς

Κ' ήπια απ' τ' αμπέλι σου που σκαλώνει στον ουρανό·

και κρεββατώνει στο φώς απάνω απ' τη θάλασσα.

Κι όταν στο στόμα μου έφερνα το σταφύλι, το μούρο

ή το ροδάκινο, ένιωθα ως να με θήλαζες.*

Α΄ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ: Ξεχωρίζει ως ένα κινούμενο φώς στο όλο της γής.

Ο ΓΕΡΟΝΤΑΣ: Ελαφρά είν΄ τα όρη σου. Σαν ιδέες σαλεύουν τα φύλλα των δέντρων σου. Κ' οι αέρες απάνω σου συναντιώνται σαν πνεύματα. Και δεν γίνεται ο ήλιος σου άνθος και χόρτο και σταφύλι και κλήματα μόνο. Αλλά κ’ αίμα στις φλέβες, μαργαρίτης στο νού και λυχνία που φέγγει κι ώς μέσα τα μνήματα.
[...]

Κ' είναι λόγος ο ήλιος σου· και οι συρμές των νερών και του αέρος το πνόϊσμα στις ελιές, είναι λόγος.

Και των άστρων το κάθετο φύσημα-φως, γαλουχεί τις ψυχές των νηπίων σου...

[…]

Και το όνομα Ελλάδα, δεν είναι λέξη, αλλά λόγος· όλες οι λέξεις που ονομάζουν το φώς. Περικλείνεται μές στα τρία φωνήεντα και τα τρία σου σύμφωνα των βιβλίων η βίβλος. Κ' ενανθρωπίστη στις τρείς συλλαβές σου το φώς.

Νικηφόρος Βρεττάκος, Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη (έκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2012 (ε΄), σσ. 12, 13). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 44), όπου μιλάει ο Ποιητής στον Επίλογο.

«παραγγελία» για τον νεκρό

«Οι μουσικοί ήχοι, σπάζουν τη νεκρική σιωπή και οι ζωντανοί, γιορτάζουν τη Λαμπρή, με τους δικούς τους ανθρώπους που έφυγαν». Πρόκειται για το μοναδικό ταφικό έθιμο στην Ελλάδα, στη Θεσπρωτία, στο χωριό Γηρομέρι Φιλιατών που αναβιώνει κάθε χρόνο την Δευτέρα του Πάσχα και «απαιτεί», τους οργανοπαίκτες στους τάφους. Κάτοικοι και συγγενείς νεκρών, πηγαίνουν μαζί με κλαρίνα, ντέφια, λαούτα και ακορντεόν, αμέσως μετά την θεία λειτουργία στον ιερό Ναό της Αγίας Παρασκευής, στο νεκροταφείο πάνω από τους τάφους. Εκεί γίνεται «παραγγελία» για τον νεκρό, να ακουστεί πάνω από τον τάφο του, το αγαπημένο τραγούδι του όσο ήταν στη ζωή. Στη συνέχεια, όλοι όσοι βρίσκονται στο νεκροταφείο, στήνουν γλέντι με παραδοσιακά τραγούδια. Στο νεκροταφείο η κάθε οικογένεια έχει και τα παιδιά μαζί, ώστε το έθιμο, να συνεχίζεται από γενιά σε γενιά.

Το έθιμο της Πασχαλιάς στο Γηρομέρι έρχεται από την περίοδο της τουρκικής σκλαβιάς, όπως λένε οι ντόπιοι. [...] Σύμφωνα με τις αφηγήσεις τους, τον καιρό της σκλαβιάς, ανήμερα του Πάσχα στο Άνω Γηρομέρι έγινε επιδρομή Τούρκων που έκαναν σφαγή των κατοίκων. Όσοι γλίτωσαν την επομένη την Δευτέρα του Πάσχα, έκαναν την ταφή των νεκρών με μοιρολόγια και κλαρίνα. [...]

Μαίρη Τζώρα, «Το μοιρολόι του κλαρίνου», στο freepress περ. Πρακτορείο (τ. 64, 13.04.2017, σ. 7, απ' εδωδά).

*

Πρβλ. "Στην Ήπειρο οι ζωντανοί γλεντούν παρέα με τους νεκρούς τους, σε ένα από τα πιο δυνατά πασχαλινά έθιμα της Ελλάδας". Βλ. την Μεγάλη Παρασκευή, ειλημμένο απ' εδωδά).

το μαρτύριο του Κούρου-Ιησού

Θ' ανασήκωνες τότε το μαστό με το χέρι

και θα πρόσφερνες γύρω τη θηλή με το φώς,

να ταγίσεις τα βρέφη, που αντί δάχτυλα αγγέλων

λίβες πυρηνικοί τούς θωπεύουν τα πρόσωπα.*

Ο ΓΕΡΟΝΤΑΣ: [...] Σακατέψανε τα φυτώρια των νέων σου γενεών, παρατείνοντας το μαρτύριο του Κούρου-Ιησού, απάνω στον κατακλιμένο σταυρό του εδάφους σου.

[...]

Α΄ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ: Και τα σφυρίγματα των βοσκών σου, ήταν συνθήματα των προγόνων στους απογόνους τους.

[...]

Και φίλευαν ο ένας τον άλλο τους, ψωμί και αλάτι, βγαλμένο απ' τις αλυκές που σχημάτιζε ο λαός με το δάκρυ του.

Β΄ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ: Και τα δισκοπότηρα που μεταλαβαίναν, αντί κρασί είχαν μέσα τους πόνο του Έθνους.

[...]

Ο ΧΟΡΟΣ: Μ' αυτά, στητά κατακόρυφα
παλεύα ενώ κρεμόταν
σαν Άγιο Πνεύμα η αστραπή
οάνω στην κεφαλή τους...

[...]

Ο ΓΕΡΟΝΤΑΣ: Ο Δικαίος λησμόνησε το ψωμί, το κρασί και τον έρωτα.
Τον βρήκαν τα βόλια και χόρτασε θάνατο.
Κι άλλοι λένε πως πιάστηκε στον χορό των Αγίων κι ότι ανέβηκε εκεί που δεν ακούγονται τουφεκιές.
Άλλοι πάλι πως όχι, αλλά πως «με το καριοφυλάκι του σαν κόρη αγκαλιασμένο», διπλώθηκε με τη γής, ν' ακούει το θυμάρι της.
Γιατί εκεί όπου ο ήλιος χαμηλώνει πολύ τις ωσάν φοινικόκλαδα αχτίνες του, ο θάνατος διακρίνεται δύσκολα.

Α΄ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ: Κ' είναι γι' αυτό που οι Έλληνες, ζητούσαν να τούς αφήνουνε παραθύρια στα μνήματά τους.

Νικηφόρος Βρεττάκος, Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη (έκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2012 (ε΄), σσ. 20, 22, 23, 24, 32). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 41), όπου μιλάει και πάλι ο Γέροντας.

ο θάνατος και η ανάσταση του έρωτα

S.R.: Όλοι οι σεξολόγοι, από τον Freud ώς τον Muldworf, περνώντας από τον Hesnard βεβαιώνουν: στην σεξουαλικότητα υπάρχει κάτι άπειρα περισσότερο από τον ερωτισμό. Η αναζήτηση της ηδονής για την ηδονή, είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. Το ουσιαστικό βρίσκεται αλλού: Το ουσιαστικό είναι η ποιότητα της συναισθηματικής σχέσης. Η συναισθηματικότητα λέει ο Muldworf δεν είναι πολυτέλεια...

Ο σεξουαλικός έρωτας περιέχει άρρηκτα δεμένες την διάσταση της τρυφερότητας και την αισθησιακή διάσταση. Γι' αυτό στην Σουηδία, οι νέες γενιές έχουν αρχίσει να μπουχτίζουν από τα λαϊκά και υποχρεωτικά τμήματα πρακτικής σεξουαλικής αγωγής. Οι ποιητές είναι ίσως οι μόνοι ικανοί να βρούν τις λέξεις που ταιριάζουν στον τομέα αυτόν.

O.C.: -Ναι είναι η μόνη γλώσσα ταυτόχρονα συμφωνική και ανοιχτή στη σιωπή, που δεν προδίνει ούτε τον άλλο, ούτε την γή, ούτε τον Θεό...

Ο Θάνατος – Ανάσταση της επιθυμίας γίνεται ύστερα όρκος που δεν τηρείται. Όλα αλλάζουν, όλα πεθαίνουν και πρώτα απ' όλα το πάθος. Να ισχυριστούμε ότι ο γάμος θεμελιώνεται στο πάθος, όπως το θέλησε η εποχή, σημαίνει την καταδίκη του κι' αυτό το κατάλαβαν καλά οι νέοι. Εκείνο που δεν ξέρουν, γιατί κανείς δεν τολμά πια να τούς το πεί, είναι ότι ο όρκος αυτός είναι δυνατός, πέρα από κάθε συναισθηματισμό, αν μπορέσει να αγκυροβολήσει στην αιωνιότητα του ζώντος Θεού. Αυτό σημαίνει ότι η ανθρώπινη αγάπη, με την χάρη του μυστηρίου, χάρη που αποκαλύπτει και απελευθερώνει την πιο βαθειά της πραγματικότητα, μπορεί να περάσει από την αμφίβολη ιερότητα της επιθυμίας στην μυστική ιερότητα και καθαρότητα των προσώπων.

Στη πνευματική ζωή του καθενός, οι καιροί της ξηρασίας και της ερήμωσης, δεν είναι αναγκαστικά αποτυχίες, αλλά επιτρέπουν τις απαραίτητες ρωγμές. Με τον ίδιο τρόπο στην πορεία του ζευγαριού, οι περίοδοι της απομάκρυνσης και της αβεβαιότητας μπορεί να καταλήξουν, αν η πίστη είναι ζωντανή σε μια ανανεωμένη συνάντηση. Στον Χριστό, η θεία αγάπη και συγγνώμη προηγούνται και θεμελιώνουν για μάς, την δυνατότητα της ανθρώπινης αγάπης και συγχώρεσης. Η αποτυχία είναι πιθανή. Ο χριστιανικός γάμος δεν είναι νόμος αλλά χάρη και είναι δυνατόν να μην ανταποκριθούμε σ' αυτό. Το ζευγάρι γίνεται τότε, τόπος που κυριαρχεί το μίσος και η φθορά. «Υπάρχουν καταστάσεις -έλεγε ένας ρώσος θρησκευτικός φιλόσοφος ο Berdiaev- όπου το διαζύγιο δεν είναι δικαίωμα, αλλά καθήκον».

Αλλά είναι επίσης δυνατό, ένα βαθύτερο πλησίασμα, η βίωση του «εις σάρκα μίαν», κατά το κέλευσμα της Γένεσης που επανέλαβε ο Χριστός, ενώ παραμένει σαφής η ακεραιότητα των δύο υπάρξεων. Με το πέρασμα της ηλικίας, αν παραμεριστεί η οξύτητα και ο εκχυδαϊσμός μιας σχέσης, ο σεβασμός και η συντροφικότητα αυξάνουν και απλώνονται στις σχέσεις όπου ο καθένας έχει αφοσιωθεί. Να που ανάμεσα σε δύο υπάρξεις, δεν υπάρχει πια, όπως ήταν πάντα, ο θάνατος αλλά μία ανατολή. Ένα ηλικιωμένο ζευγάρι, όπως αυτό των Kadmine που περιγράφει ο Solzenitsyne στην «Πτέρυγα καρκινοπαθών», οι εξόριστοι αυτοί που είχε συναντήσει στην κεντρική Ασία, γίνονται τώρα για όλους «οίκος» ευλογίας.

Ο Θάνατος – Ανάσταση του έρωτα είναι τελικά η ικανότητα να υπηρετείς, να δέχεσαι, να δημιουργείς από κοινού. Χωρίς να πέφτουμε σε λυρισμό και σε όρια αυστηρά προσδιορισμένα. Δύο στοιχεία μού φαίνονται βασικά: Από την μια μεριά η μοναχική βίωση του μυστηρίου από τον καθένα, αυτό το μοναχικό κελί που κάθε άνδρας και κάθε γυναίκα οφείλει να χτίσει μέσα του, όπου ο άλλος δεν μπαίνει, αλλά απ' όπου ο καθένας αντλεί την ανανεωμένη δύναμη της συνάντησης, Από την άλλη μεριά η ευχαριστιακή κοινότητα, όπου συγκεντρώνονται οι οικογένειες, όπου και οι άγαμοι έχουν την θέση τους και όπου βιώνεται η εμπειρία της φιλίας και της αλληλοβοήθειας. Το ζευγάρι, η οικογένεια (πραγματικότητες που δεν πρέπει να ταυτίζονται εντελώς) έχουν επίσης ανάγκη από τον δικό τους ιδιαίτερο χώρο και από τον δικό τους χρόνο. Αλλά πρέπει να μάθουν να ζωογονούνται είτε με την περισυλλογή όσο απλοϊκή κι' αν είναι, -ας πούμε σαν τον περίπατο κάτω από τ' αστέρια- είτε στην καρδιά μιας ανοιχτής κοινότητας, όπως θα όφειλε να είναι η εκκλησιαστική κοινότητα.

Μέσα σ' αυτήν την πνευματική γονιμότητα του ζευγαριού, εγγράφεται η μορφή του παιδιού. Η τεκνοποίηση δεν συνιστά ούτε την δικαίωση, ούτε και την αποτυχία του έρωτα. Οι χριστιανοί δεν είναι ούτε κτηνοτρόφοι, ούτε γνωστικοί. Δεν είναι δικαίωσή του, γιατί το πρόσωπο και η συνάντηση των προσώπων, βαραίνουν περισσότερο από τη διαιώνιση του είδους: ένα ζευγάρι στείρο βιολογικά μπορεί να είναι γόνιμο πνευματικά... Δεν είναι ούτε αποτυχία του, γιατί ο έρωτας στην χριστιανική προοπτική, δεν είναι η αναζήτηση μιας αρχέγονης πληρότητας που χάθηκε εδώ στη γή με τον χωρισμό των φύλων. Ο έρωτας μπορεί μα προσφερθεί στον απόλυτο Άλλο, τον ζώντα Θεό, για να φανερωθεί ένα άλλο απόλυτο, το παιδί, αυτός ο μυστηριώδης καλεσμένος του ζευγαριού.

Το ζευγάρι γνωρίζει λιγότερο ή περισσότερο την χαρά μιας κάποιας αμοιβαιότητας. Με το παιδί βρισκόμαστε σε βιολογική και ψυχολογική εγγύτητα -γοητευτική μερικές φορές, αλλά που ωστόσο πρέπει να το προετοιμάσουμε από την αρχή, μέσα στην ελευθερία. Τού προτείνουμε την πίστη, αλλά κυρίως η πίστη απαιτεί την ελευθερία. Έρχεται η στιγμή, όπου δεν θα υπάρχει παρά ο σεβασμός μιας αναπόφευκτης απόστασης, το παράδειγμα ίσως και η προσφερόμενη υποδοχή, και κυρίως η προσευχή, και κυρίως ο πόνος μπροστά στον πόνο που κανείς δεν μπορεί να εμποδίσει -δηλαδή γι' άλλη μια φορά προσευχή. Τότε αισθανόμαστε αυτό που είναι η αγάπη, και πως η αγάπη δεν είναι η επιθυμία.

Olivier Clement - Stan Rougier, “Ο θάνατος και η ανάσταση του έρωτα”, εν Ερουρέμ (μτφρ. από τα γαλλικά: Μάρθα Πύλια, Χειμώνας ‘85, τ. 4, σσ. 11-14).

επιτάφειοι

21. Μαρμάρινα ειδώλια τύπου Λούρου [νο 345, 344]

Μεταβατική Πρωτοκυκλαδική Ι-ΙΙ φάση (περίπου 2800-2700 π.Χ.).
[...]

Τα ειδώλια του τύπου Λούρου αποτελούν ενδιάμεσες μορφές μεταξύ των δύο ευρύτερων κατηγοριών των σχηματικών και των φυσιοκρατικών ειδωλίων. Η ονομασία του τύπου οφείλεται σε έναν εξαιρετικά πλούσιο τάφο στην θέση Λούρος της Νάξου, ενώ η καταγωγή του ανάγεται σε σχηματικά ειδώλια της Νεώτερης Νεολιθικής περιόδου από την Θεσσαλία.

Τα ειδώλια του τύπου Λούρου διακρίνονται για την αφαιρετική απόδοση της ανθρώπινης μορφής, με τριγωνικό ή αμυγδαλόσχημο κεφάλι που κλείνει ελαφρά προς τα πίσω, σχηματική απόδοση των βραχιόνων με πτερυγιόσχημες αποφύσεις στους ώμους, προσπάθεια πλαστικής απόδοσης των σκελών, οριζόντια πέλματα και απόλυτη απουσία των χαρακτηριστικών του προσώπου και κατά κανόνα των ανατομικών λεπτομερειών του σώματος.

[ - Πρβλ.: Το μέτωπο κλίνει ελαφρώς προς τα πίσω και το πρόσωπο, χωρίς λεπτομέρειες, απολήγει σε οξυκόρυφο πηγούνι. (Ντούμας, 2000, σ. 89), για το ένα και για το άλλο: [...] χωρίς λεπτομέρειες στο πρόσωπο και χωρίς δήλωση του πηγουνιού. [...] Το κοντά σκέλη, ανοικτά από τα γόνατα και κάτω [...] (Ντούμας, 2000, σ. 88)].


22. Μαρμάρινο ειδώλιο γυναικείας μορφής. Κανονικός τύπος, παραλλαγή Καψάλων [νο 595]

Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος (περίπου 2700-2400/2300 π.Χ.).
[...]

Τα έργα του κανονικού τύπου αποτελούν την πιο γνωστή και πολυπληθή κατηγορία κυκλαδικών ειδωλίων. Συνήθως παριστάνουν γυμνές γυναικείες μορφές, αλλά και οι ανδρικές μορφές, μολονότι ελάχιστες, δεν απουσιάζουν.

Τα ειδώλια του κανονικού τύπου παρουσιάζουν συγκεκριμένα βασικά χαρακτηριστικά: κλίση της κεφαλής προς τα πίσω, βραχίονες διπλωμένους κάτω από τους μαστούς κατά την λεγόμενη «κανονική διάταξη», δηλαδή με τον δεξιό πήχυ κάτω από τον αριστερό, σκέλη ενωμένα με τα γόνατα συχνά λυγισμένα και πόδια με κλίση προς τα κάτω, έτσι ώστε οι μορφές να δίνουν την εντύπωση ότι πατούν στις άκρες των δακτύλων.

Γι' αυτό και πολλοί ερευνητές θεωρούν ότι οι μορφές παριστάνονταν ξαπλωμένες. Η στάση των βραχιόνων τους έχει επίσης προβληματίσει. Κάποιοι την ερμηνεύουν ως μίμηση της στάσης του νεκρού, άλλοι θεωρούν ότι παραπέμπει στον τοκετό, άλλοι την αποδίδουν στην προσπάθεια του γλύπτη να ελαχιστοποιήσει τον κίνδυνο θραύσης κατά την διάρκεια της κατασκευής των ειδωλίων και άλλοι πιστεύουν ότι δηλώνει σεβασμό του λατρευτή ή επιφάνεια, δηλαδή εμφάνιση της θεότητας.

Στον κανονικό τύπο διακρίνουμε πέντε παραλλαγές· η αρχαιότερη από αυτές είναι η παραλλαγή Καψάλων, που οφείλει την ονομασία της στο ομώνυμο πρωτοκυκλαδικό νεκροταφείο της Αμοργού.

Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της παραλλαγής Καψάλων είναι η πλαστική απόδοση των όγκων, τα καμπύλα περιγράμματα σε όλες τις όψεις και η σχεδόν πλήρης απουσία εγχαράξεων.


25. Μαρμάρινο ειδώλιο γυναικείας μορφής. Κανονικός τύπος, παραλλαγή Σπεδού [νο 724]

Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος (περίπου 2700-2400/2300 π.Χ.).
[...] Ύψος 1,40 μ.

Μεγάλων διαστάσεων γλυπτό, το δεύτερο από πλευράς μεγέθους μέχρι στιγμής γνωστό έργο μετά από το άγαλμα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας, που βρέθηκε στην Αμοργό (ύψους 1,50 μ.).

[ - Πρβλ.: Σαφή περιγράμματα, αρμονία αναλογιών, πλαστικότητα μορφών, ρέουσες καμπύλες χαρακτηρίζουν το έργο.

Μπορούμε να διακρίνουμε μια λανθάνουσα κίνηση που δημιουργείται με την υπερύψωση του αριστερού γοφού και του αντίστοιχου ώμου και κορυφώνεται με την ελαφρά στροφή του κεφαλιού προς τα δεξιά. (Ντούμας, 2000, σ. 154-155)].

Τα μεγάλων διαστάσεων γλυπτά είναι ελάχιστα στην κυκλαδική τέχνη και έχει υποτεθεί ότι κατασκευάζονταν για λατρευτική χρήση σε ιερά.

Το άγαλμα διακρίνεται για την ραδινότητα και την πλαστικότητα των επί μέρους μορφών και για την αρμονία των αναλογιών. Το ελαφρώς ανάγλυφο πίσω μέρος της κεφαλής φανερώνει ότι τα μαλλιά αποδίδονταν αρχικά με χρώμα, το οποίο προστάτευσε το μάρμαρο από την διάβρωση στο τμήμα αυτό, εώ τα ανάγλυφα αυτιά είναι χαρακτηριστικό που απαντά συχνά στα μεγάλου μεγέθους γλυπτά.

Ν. Σταμπολίδης – Π. Σωτηρακοπούλου, Αιγαίου κύματα. Έργα του Πρωτοκυκλαδικού Πολιτισμού στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα και Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης - Skira, Αθήνα Μιλάνο 2007, σσ. 112, 114, 120).

Χρίστος Ντούμας, Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός. Συλλογή Ν.Π. Γουλανδρή (έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα και Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 2000, σσ. 88-89, 154-155).

τύποι ειδωλίων

Μερικές φορές σκέφτομαι:

Υπήρξε ένας ανθρωπάκος των Κυκλάδων.

Ηθελημένα δημιούργησε αυτά τα υπέροχα γλυπτά,

με αυτή τη μορφή, έτσι δεν είναι;

Με αυτήν ακριβώς τη μορφή... Ισχυρότερη και απ' του Μπρανκούζι.

Ποτέ άλλοτε δεν δημιουργήθηκε κάτι εξίσου λιτό.*

27. Μαρμάρινο ειδώλιο γυναικείας μορφής. Κανονικός τύπος, παραλλαγή Σπεδού [νο 252]

Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος (περίπου 2700-2400/2300 π.Χ.).
[...] Ύψος 35,5 εκ.

Το ενδιαφέρον του ειδωλίου αυτού έγκειται στο γεγονός ότι σώζει σε ανάγλυφο τα μεγάλα αμυγδαλόσχημα μάτια με τις κόρες και τα βλέφαρα, τα τοξωτά φρύδια και τα μαλλιά, που αποδίδονται με στενή ταινία κατά μήκος του μετώπου και τραπεζιόσχημο τμήμα στο πίσω μέρος του κεφαλιού.

Στις ανάγλυφες περιοχές η επιφάνεια του μαρμάρου είναι πιο λεία και ανοικτόχρωμη από ό,τι στα υπόλοιπα σημεία, ένδειξη ότι οι λεπτομέρειες αυτές δηλώνονταν αρχικά με χρώμα, το οποίο προστάτευσε το μάρμαρο από την διάβρωση. Η τεχνική της γραπτής απόδοσης των ανατομικών λεπτομερειών και των διακοσμητικών στοιχείων των ειδωλίων είναι γνωστή από τους νεολιθικούς ακόμη χρόνους και γνωρίζει μεγάλη άνθηση μετά την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο.

Τα χαρακτηριστικά του προσώπου και τα μαλλιά δηλώνονταν με μελανό ή βαθυγάλαζο χρώμα, ενώ με κόκκινο αποδίδονταν τα κοσμήματα ή τα εμβλήματα εξουσίας και τα διακοσμητικά μοτίβα του προσώπου και του σώματος, τονίζονταν οι εγχάρακτες ανατομικές λεπτομέρειες και σε σπάνιες περιπτώσεις δηλώνονταν τα αυτιά, τα ρουθούνια και το στόμα.


34. Μαρμάρινο ειδώλιο γυναικείας μορφής. Κανονικός τύπος, παραλλαγή Δωκαθισμάτων [νο 206]

Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος (περίπου 2700-2400/2300 π.Χ.).
[...] Ύψος 39,1 εκ.

[...] ένα από τα πιο κομψά και εκλεπτυσμένα δείγματα της κυκλαδικής ειδωλοπλαστικής. Τα έργα της παραλλαγής αυτής, που έλαβε την ονομασία της από το πρωτοκυκλαδικό νεκροταφείο στα Δωκαθίσματα της Αμοργού, χαρακτηρίζονται από ραδινότητα, επίπεδες επιφάνειες και κυματιστά περιγράμματα στις πλάγιες όψεις.

Το σχήμα του κεφαλιού, όπως και το περίγραμμα του κορμού και των σκελών, είναι τριγωνικά. Τα γόνατα, που συνήθως δεν είναι λυγισμένα, δηλώνονται πλαστικά και οι ανατομικές λεπτομέρειες αποδίδονται κυρίως με εγχαράξεις.


47. Μαρμάρινο σχηματικό ειδώλιο τύπου Φυλακωπής Ι ή Αγίας Ειρήνης [νο 109]

Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ περίοδος (περίπου 2300-2000 π.Χ.).
[...] Ύψος 10 εκ.

[...] αποτελούν εξελίξεις των σχηματικών ειδωλίων της Πρωτοκυκλαδικής Ι περιόδου. Ο τύπος έλκει την ονομασία του από τους ομώνυμους προϊστορικούς οικισμούς της Μήλου και της Κέας, όπου αρχικά εντοπίσθηκε.

Το περίγραμμα των ειδωλίων είναι γενικά τριγωνικό, με μια τραπεζιόσχημη προεξοχή να δηλώνει το κεφάλι και τον λαιμό και δύο αποφύσεις να αποδίδουν σχηματικά τα χέρια.

Η ιδιαιτερότητα του ειδωλίου [...] εδώ έγκειται στο ότι διαθέτει και υποτυπώδη σκέλη, στοιχείο που προκύπτει με την αφαίρεση μικρού τριγωνικού κομματιού από την βάση του.

[ - Πρβλ.: Και οι δύο επιφάνειες του ειδωλίου είναι ταυτόσημες και εντελώς επίπεδες. (Ντούμας, 2000, σ. 216)].

Ν. Σταμπολίδης – Π. Σωτηρακοπούλου, Αιγαίου κύματα. Έργα του Πρωτοκυκλαδικού Πολιτισμού στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα και Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης - Skira, Αθήνα Μιλάνο 2007, σσ. 124, 140, 168).

Χρίστος Ντούμας, Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός. Συλλογή Ν.Π. Γουλανδρή (έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα και Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 2000, σ. 216).

-----
* Το motto απόλογος του Πικάσσο από αναφορά του Α. Μαλρώ στο: Κεφάλι από οψιανό La Tête d’ obsidienne [1974], εν: Bérénice Geoffroy-Schneiter, Κυκλαδικά ειδώλια (μτφρ. Ιω. Λεκκάκου, έκδ. Άγρα, Αθήνα 2004, σ. 5).

πρώιμοι τύποι ειδωλίων

16. Μαρμάρινο βιολόσχημο ειδώλιο [νο 1065]

Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδος (περίπου 3200-2800 π.Χ.).
[...] Ύψος 21,3 εκ.

Ο πιο κοινός και γνωστός τύπος σχηματικών ειδωλίων της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου [...] κατά κανόνα μικρού μεγέθους και χαρακτηρίζουν την πρώιμη φάση της. Την ονομασία τους οφείλουν στο σχήμα τους, που θυμίζει βιολί.

[ - Πρβλ.: Χάραξη σε σχήμα V στη ρίζα του λαιμού. (Ντούμας, 2000, σ. 67)].

Η καταγωγή τους ανάγεται στα βιολοειδή ειδώλια της Νεώτερης Νεολιθικής περιόδου, τα οποία φαίνεται ότι αποτελούν σχηματικές αποδόσεις των σύγχρονών τους καθιστών στεατοπυγικών μορφών.


19. Μαρμάρινο ειδώλιο γυναικείας μορφής. Τύπος Πλαστηρά [νο 1111]

Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδος ή μεταβατική Πρωτοκυκλαδική Ι-ΙΙ φάση (περίπου 3200-2700 π.Χ.). [...] Ύψος 10,2 εκ.

Τα ειδώλια του τύπου Πλαστηρά αποτελούν εξελίξεις των όρθιων στεατοπυγικών μορφών της Νεώτερης Νεολιθικής περιόδου και την πρωιμότερη προσπάθεια φυσιοκρατικής απόδοσης της ανθρώπινης μορφής κατά την 3η χιλιετία π.Χ. Η ονομασία του τύπου οφείλεται στο ομώνυμο πρωτοκυκλαδικό νεκροταφείο της Πάρου.

[...] απουσία των χαρακτηριστικών του προσώπου, με εξαίρεση την μύτη, και έλλειψη πλαστικότητας και ανατομικών λεπτομερειών στο άνω μέρος του σώματος, σε αντίθεση με το κάτω.

Ο κωνικός σκούφος με διακόσμηση οριζοντίων αυλακώσεων απαντά και σε άλλα παρόμοια ειδώλια του τύπου Πλαστηρά, όπως και σε άλλους τύπους ειδωλίων χαρακτηριστικούς της μεταβατικής Πρωτοκυκλαδικής Ι-ΙΙ φάσης και θεωρείται ότι απηχεί Συριακές επιδράσεις, ίσως σε συνδυασμό με επιδράσεις από την Βαλκανική.

[ - Πρβλ.: Οι ατροφικοί βραχίονες κυρτώνονται χωρίς αρθρώσεις και οι πήχεις φέρονται επάνω στο στομάχι πλαισιώνοντας το στήθος, επάνω στο οποίο αποδίδονται υποτυπωδώς οι μαστοί.

Έντονη πλαστικότητα διακρίνει το κάτω μισό της μορφής με τα σκέλη ολόγλυφα σμιλευμένα χωριστά το ένα από το άλλο. Με χαράξεις δηλώνονται το ηβικό τρίγωνο και οι αρθρώσεις των γονάτων.

Η ερυθρωπή πάτινα που διατηρείται στην επιφάνεια του ειδωλίου είναι ενδεικτική της μη ταφικής του συνάφειας (Ντούμας, 2000, σ. 68)].

20. Κεφάλι και λαιμός μαρμάρινου ειδωλίου. Τύπος Πλαστηρά [νο 342]

Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδος (περίπου 3200-2800 π.Χ.).

[...] Ύψος 10,4 εκ.

[ - Πρβλ.: Το μακρύ, σχεδόν ωοειδές κεφάλι, αν και χωρίς πολλές λεπτομέρειες, διαθέτει εκλεπτυσμένα και σχεδόν προσωπικά χαρακτηριστικά. Κάτω από την πρισματική, πλατειά και γρυπή μύτη το στόμα αποδίδεται με ανάγλυφα σαρκώδη χείλη. Στους κροτάφους κυκλικές κοίλες αποφύσεις δηλώνουν τα αυτιά. Ο λαιμός είναι κακρύς και κωνικός. (Ντούμας, 2000, σ. 79)].

Η δήλωση του στόματος με ανάγλυφο ή με εγχάραξη είναι πολύ συχνή στα ειδώλια του τύπου Πλαστηρά, αλλά σπάνια στα κατά πολύ μακροβιότερα και πολυπληθέστερα κανονικά ειδώλια «με διπλωμένους βραχίονες», με εξαίρεση τα κυκλαδικού τύπου κρητικά ειδώλια της παραλλαγής Κουμάσας.

Η συστηματική παράλειψη του στόματος στα κανονικά ειδώλια έχει θεωρηθεί ως στοιχείο που πιθανώς έχει κάποιο ιδιαίτερο συμβολικό νόημα. Συχνή δήλωση του στόματος ξαναβρίσκουμε στα τυπολογικώς τελευταία δείγματα της σειράς των κυκλαδικών ειδωλίων, τα λεγόμενα μετακανονικά.

Ν. Σταμπολίδης – Π. Σωτηρακοπούλου, Αιγαίου κύματα. Έργα του Πρωτοκυκλαδικού Πολιτισμού στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα και Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης - Skira, Αθήνα Μιλάνο 2007, σσ. 100, 108, 110).

Χρίστος Ντούμας, Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός. Συλλογή Ν.Π. Γουλανδρή (έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα και Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 2000, σσ. 67, 68, 79).

πρώιμα ειδώλια

2. Είδωλο γυναικείας μορφής

Μάρμαρο υπότεφρο με λευκές κηλίδες. Ωχρό ασβεστούχο ίζημα καλύπτει κυρίως την πρόσθια επιφάνεια. Λείπουν το κεφάλι καιο λαιμός, καθώς και τα πόδια από τα γόνατα. Υψ. 8, μέγ. πλ. 3,8. - Αριθμ. Συλλ. 334.

Πιθανώς από την Αττική.


Γενικά το ειδώλιο διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των επιμέρους στοιχείων και την πλαστικότητα των όγκων. Το άνω μέρος του κορμού έως τους αγκώνες διαμορφώνεται σχεδόν τετράγωνο. Με εξογκώματα δηλώνονται οι μαστοί. Τα χέρια κάμπτονται στους αγκώνες και συναντώνται με τις άκρες των δακτύλων επάνω στο στομάχι.

Η μέση είναι σχετικώς λεπτή. Στη γένεση των κυρτών μηρών διαμορφώνεται επίπεδη η ηβική χώρα. Με έντονη πλαστικότητα αποδίδονται οι γλουτοί, οι οποίοι προβάλλονται σχεδόν στεατοπυγικά. Τα σκέλη διακρίνονται με βαθύ λάξευμα.

Αν και στις έως τώρα δημοσιεύσεις το ειδώλιο έχει ενταχθεί στον πρωτοκυκλαδικό τύπο Πλαστηρά, τεχνοτροπικά φαίνεται πως βρίσκεται πλησιέστερα στη νεολιθική ειδωλοπλαστική παράδοση. Θυμίζει το μαρμάρινο ειδώλιο από την Κνωσό της Αρχαιότερης Νεολιθικής [...] και ακόμη περισσότερο το πήλινο ειδώλιο από τη Λέρνα της Μέσης Νεολιθικής.


9. Σχηματικό ειδώλιο (Πρωτοκυλαδική Ι φάση Πηλού)

Μάρμαρο λευκό, λεπτπόκοκκο. Επιφάνεια καλυμμένη από ωχρό ασβεστούχο ίζημα. Συγκολλημμένο και συμπληρωμένο. Υψ. 11,5. - Αριθμ. Συλλ. 333.

Άγνωστη προέλευση.


Εντελώς επίπεδο με μακρύ ορθογώνιο στέλεχος/λαιμό και σχεδόν τραπεζιόσχημο κορμό. Ανήκει στον τύπο των «πτυόσχημων» σχηματικών ειδωλίων.


40. Ειδώλιο γυναικείας μορφής (Πρωτοκυλαδική Ι φάση Πηλού)

Μάρμαρο λευκό. Επιφάνεια κατά τόπους διαβρωμένη. Λείπουν τα σκέλη από τα γόνατα και κάτω και το αριστερό αυτί. Υψ. 10. - Αριθμ. Συλλ. 1112.

Άγνωστη προέλευση.


Στο πρόσωπο ανάγλυφα δηλώνονται η μύτη και τα αυτιά, ενώ το στόμα αποδίδεται με ρηχή αυλάκωση. Οι σχεδόν ατροφικοί βραχίονες κάμπτονται στους αγκώνες και οι πήχεις, φερόμενοι οριζόντια, πλαισιώνουν το στήθος, όπου υποτυπωδώς αποδίδονται οι μαστοί. Στην ελαφρώς διογκωμένη κοιλιά δηλώνεται ο ομφαλός κάτω από τέσσερις οριζόντιες ρηχές αυλακώσεις. Τα σκέλη έχουν σμιλευθεί χωριστά το ένα από το άλλο και οι αρθρώσεις των γονάτων αποδίδονται πλαστικά.

Ανήκει στα ειδώλια του τύπου Πλαστηρά και αποδίδεται στον τεχνίτη που συμβατικά έχει αποκληθεί «Καλλιτέχνης Ντούμα». Στον ίδιο αποδίδονται άλλα οκτώ έργα, που τον καθιστούν τον παραγωγικότερο καλλιτέχνη ειδωλίων αυτού του τύπου.

Χρίστος Ντούμας, Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός. Συλλογή Ν.Π. Γουλανδρή (έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα και Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 2000, σσ. 61, 65, 78).

τηγανό-σχημα & ραμφοειδό-στομα

8. Πήλινο τηγανόσχημο αγγείο

Μεταβατική Πρωτοκυκλαδική Ι-ΙΙ φάση (περίπου 2800-2700 π.Χ.)

[νο 971. - Πρβλ.: Στη στιλβωμένη εξωτερική επιφάνεια του πυθμένα εγχάρακτη και έντυπη διακόσμηση γεμισμένη με καολίνη. Ντούμας, 2000, σ. 90].

[...] Συχνά επάνω από την διχαλωτή λαβή δηλώνεται με εγχάρακτο τρίγωνο η γυναικεία περιοχή της ήβης. Διάφορες είναι οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί σχετικά με την χρήση των τηγανόσχημων αγγείων:

ότι ήταν τελετουργικά σκεύη που χρησιμοποιούνταν σε σπονδές ή για την προσφορά καρπών στους νεκρούς ή για την φύλαξη των αντικειμένων καλλωπισμού του νεκρού,

ότι χρησίμευαν ως κάτοπτρα, ως τύμπανα σε νεκρικές τελετές, ως όργανα ναυσιπλοΐας, ως πινάκια για την τοποθέτηση τροφών, ως μήτρες για την διαμόρφωση πλακούντων αλατιού ή ως πώματα, ή ακόμη ότι η περίτεχνη διακόσμησή τους εμπεριείχε κάποιον θρησκευτικό συμβολισμό που είχε σχέση με τον ήλιο, την θάλασσα και την γυναικεία γονιμότητα.

Γεγονός πάντως παραμένει ότι τα τηγανόσχημα αγγεία, εκτός από τους τάφους, βρίσκονται σε κάποιες περιπτώσεις και σε οικισμούς, καθώς και ότι μερικές φορές είναι ακόσμητοι. Είναι, επομένως, προφανές ότι είχαν θέση και στην καθημερινή ζωή.


13. Πήλινες ραμφοειδόστομες πρόχοι

Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος και μεταβατική Πρωτοκυκλαδική ΙΙ-ΙΙΙ φάση (περίπου 2700-2300 π.Χ.) [νο 236, 260]

[ - Πρβλ.: Φάση Σύρου (Όψιμη) - Πήλινα σκεύη (Ομάδα Καστριού). (Ντούμας, 2000, σσ. 198-200, βλ. και σσ. 35-37 για την φύση/πολιτισμική (βορειοανατολική) σφήνα στον κυκλαδικό χώρο του βραχύβιους τειχισμένους οικισμούς της ομάδας Καστριού:

«Πρόκειται πιθανώς για ένα επεισόδιο γενικότερων ανακατατάξεων, για τις οποίες η αρχαιολογική μαρτυρία προέρχεται και από τις δύο ακτές του Αιγαίου. Οι φυγάδες αυτοί προφανώς εκδιώχθηκαν από τις Κυκλάδες, καθώς δείχνει η βίαιη εγκατάλειψη των προγεφυρωμάτων τους, και φαίνεται ότι τελικά εγκαταστάθηκαν στις ακτές της Βοιωτίας, της Αττικής, της Αργολίδας και στην Αίγινα.

Οι συνέπειες των αναστατώσεων αυτών στον κυκλαδικό κόσμο αντανακλώνται στην κάμψη που σημειώνεται σ' αυτή την πολιτισμική φάση, έκδηλη στη δραστική παύση της κατεργασίας του μαρμάρου. Εκτός από τα λίγα σχηματικά ή μετακανονικά ειδώλια, η καλλιτεχνική παραγωγή των Κυκλάδων σταμάτησε τελείως» (σ.36)].

Η ραμφοειδόστομη πρόχους αποτελεί τύπο αγγείου που εμφανίζεται για πρώτη φορά στις Κυκλάδες κατά την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο και με μικρές παραλλαγές επιβιώνει μέχρι την Ύστερη Εποχή του Χαλκού.

Η εμφάνιση των προχυτικών αγγείων με υπερυψωμένη προχοή σε σχήμα ράμφους πτηνού αποτελεί καινοτομία της Πρωτοκυλαδικής ΙΙ περιόδου.

Ν. Σταμπολίδης – Π. Σωτηρακοπούλου, Αιγαίου κύματα. Έργα του Πρωτοκυκλαδικού Πολιτισμού στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα και Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης - Skira, Αθήνα Μιλάνο 2007, σσ. 84, 94).

Χρίστος Ντούμας, Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός. Συλλογή Ν.Π. Γουλανδρή (έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα και Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 2000, σσ. 35-37, 90, 198-200).