περιβεβλημένος νεφέλην

Ο μηρός και το ιμάτιο σημαίνουν την ανθρώπινη φύση του Χριστού,

το όνομα, όμως, που είναι γραμμένο επάνω στο μηρό Του

Βασιλεύς βασιλέων και Κύριος κυρίων,

σημαίνει τη θεία Του φύση. ΙΘ΄16*

Αποκάλυψις

Δ΄ 3. Και ίρις κυκλόθεν του θρόνου, ομοίως όρασις σμαραγδίνων. Εδώ η ίρις, το τόξο που λάμπει σαν σμαράγδι, σημαίνει την ποικιλία και τις πολλές αρετές των αγγελικών τάξεων (Ανδρ.). Το αισθητό ουράνιο τόξο που πρωτοεμφανίστηκε μετά τον Κατακλυσμό (Γεν. θ΄ 13) παρουσιάζει ποικιλία χρωματισμών. Αυτό όμως που περικυκλώνει τον θρόνο παρουσιάζει ενότητα και λάμπει σαν σμαράγδι. Τους αγγέλους τους παρομοιάζει με το τόξο για την ποικιλία «της αγαθοεργούς λειτουργίας» τους, που όμως καταλήγει σε μία, στο να βοηθούν στη συντήρηση της χλοερότητος και θαλερότητος της κτίσεως δηλαδή για τη ζωή και σωτηρία της.

Ι΄1. Ο άγγελος αυτός που κατεβαίνει από τον ουρανό είναι περιβεβλημένος νεφέλην. Η νεφέλη «το αφανές και αόρατον παριστά» (Αρέθ.). Η ίρις, το ουράνιο τόξο δηλαδή, δείχνει το μέγεθος της τάξεως των αγγέλων και πως αυτοί έχουν στολισθεί με θεάρεστες αρετές και με διάφορες υπηρεσίες και αποστολές από το Θεό. Όπως συμβαίνει από το ουράνιο τόξο στα σύννεφα, που παίρνει το φώς από τις ακτίνες του ηλίου και το σκορπίζει σε ποικίλα χρώματα, έτσι και οι άγγελοι με την εγγύτητά τους προς τον Θεό, παίρνουν τα χαρίσματα και τα διασκορπίζουν προς τους ανθρώπους (Αρέθ.).

Γ. Μαυρομάτης, Η αποκάλυψις του Ιωάννου. Με πατερική ανάλυση (έκδ. Αποστολικής Διακονίας της Ελλάδος, Αθήνα 1994, σσ. 142-143, 189).

επίσκεψις καβαφική

Κεφ. ΙΗ΄ 11 καὶ οἱ ἔμποροι τῆς γῆς κλαύσουσι καὶ πενθήσουσιν ἐπ᾿ αὐτῇ, ὅτι τὸν γόμον αὐτῶν οὐδεὶς ἀγοράζει οὐκέτι,
12 γόμον χρυσοῦ καὶ ἀργύρου καὶ λίθου τιμίου καὶ μαργαρίτου, καὶ βυσσίνου καὶ πορφύρας καὶ σηρικοῦ καὶ κοκκίνου, καὶ πᾶν ξύλον θύϊνον καὶ πᾶν σκεῦος ἐλεφάντινον καὶ πᾶν σκεῦος ἐκ ξύλου τιμιωτάτου καὶ χαλκοῦ καὶ σιδήρου καὶ μαρμάρου,
13 καὶ κινάμωμον καὶ ἄμωμον καὶ θυμιάματα, καὶ μύρον καὶ λίβανον καὶ οἶνον καὶ ἔλαιον καὶ σεμίδαλιν καὶ σῖτον καὶ κτήνη καὶ πρόβατα, καὶ ἵππων καὶ ρεδῶν καὶ σωμάτων, καὶ ψυχὰς ἀνθρώπων.
14 Καὶ ἡ ὀπώρα τῆς ἐπιθυμίας τῆς ψυχῆς σου ἀπώλετο ἀπὸ σοῦ, καὶ πάντα τὰ λιπαρὰ καὶ τὰ λαμπρὰ ἀπῆλθεν ἀπὸ σοῦ, καὶ οὐκέτι οὐ μὴ αὐτὰ εὑρήσεις.

*

Και οι έμποροι της γής θα κλάψουν και θα πενθήσουν γι' αυτήν,
γιατί κανένας πια δεν θα αγοράζει το εμπόρευμά τους.

Εμπόρευμα χρυσάφι και ασήμι, πολύτιμα πετράδια και μαργαριτάρια,
ακριβά λινά και πορφύρα, μεταξωτά και κόκκινα,
κάθε είδους αρώματα και κάθε αντικείμενο φιλντισένιο,
κάθε σκεύος από πολύτιμο ξύλο
και χαλκό και σίδερο και μάρμαρο,

κανέλλα και αλοιφές, θυμιάματα, μύρο και λιβάνι,
κρασί και λάδι, σιμιγδάλι και σιτάρι,
ζώα και πρόβατα, άλογα και αμάξια,
κορμιά για πούλημα και ζωές ανθρώπων.

Τα φρούτα που επιθυμούσε η ψυχή σου έφυγαν μακρυά σου
και όλα τα πλούτη και οι λαμπρότητες χαθήκανε για σένα,
και δεν θα τα ξαναβρείς ποτέ.

Γεώργιος Β. Μαυρομάτης, Η αποκάλυψις του Ιωάννου. Με πατερική ανάλυση (έκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1994, σσ. 77-78).

collectanea

54. Οι δύο δεκαπεντασύλλαβοι που ακολουθούν δεν είναι από την καθαρευουσιάνικη ποίηση του 19ου αιώνα:

Ευ βαθυζώνων άνασσα Περσίδων υπερτάτη,
μήτερ η Ξέρξου γεραιά, χαίρε, Δαρείου γύναι·

είναι από τον Αισχύλο (Πέρσαι, 155-6).

*

59. Σχετικά με τους δεκαπεντασύλλαβους που σημείωνα πρωτύτερα, το ακόλουθο απόσπασμα θα μπορούσαμε να το πάρουμε για εκκλησιαστικό κείμενο (Χρυσόστομο, ας πούμε), για τροπάριο ή για ψαλμό:

Ούτος μεν ημάς αλλοτριότητος μεν κενοί, οικειότητος δε πληροί […] εν εορταίς, εν χοροίς, εν θυσίαισι γιγνόμενος ηγεμών· πραότητα μεν πορίζων, αγριότητα δ' εξορίζων· φιλόδωρος ευμενείας, άδωρος δυσμενείας· ίλεως αγαθός, θεατός σοφοίς, αγαστός θεοίς· ζηλωτός αμοίρης, κτητός ευμοίρης· […] επιμελής αγαθών, αμελής κακών· εν πόνω, εν φόβω, εν πόθω, εν λόγω κυβερνήτης, επιβάτης, παραστάτης τε και σωτήρ άριστος· - Βυζάντιο;

Είναι Πλάτωνας, Συμπόσιο (197d-e)… για τον έρωτα.

Ζήσιμος Λορεντζάτος, Collectanea (έκδ. Δόμος, Αθήνα, 2009).

μια αγάπη κρυφή

[…]

Απέναντί μας ήταν ένα σπίτι διώροφο και παλιό που είχε στο πίσω μέρος του, κατά τη δική μας αυλή, έναν κήπο. Εκεί έμενε η αγαπημένη μας που ήταν για όλους στη γειτονιά μια αγάπη κρυφή κι ένα όνειρο, που την αγαπούσα και η αγάπη μου τριγυρνούσε γύρω από τη μορφή της, δειλιάζοντας, σαν ένας λύκος που φοβάται το θέλημά του.

[…]

Χρήστος Αναγνωστόπουλος, REC (έκδ., Το Κοινόν των Ωραίων Τεχνών - Μαΐστρος, Αθήνα 2019, σσ. 19-20).

τότε κατάλαβα πως οι αντιφάσεις...

έν βενετικόν υδραγωγείον,

μεταβιβάζον ωραίον ρεύμα εις την πόλιν *

[…] Καθισμένοι στις καρέκλες μας κοιτάζαμε και οι δυό την πρωινή σιωπή μ' έναν τρόπο παράξενο, αφού και οι δυό δείχναμε περισσότερο να την ακούμε παρά να την βλέπουμε.

Τότε κατάλαβα πως οι αντιφάσεις είναι φτιαγμένες να υπηρετούν τον ίδιο σκοπό, πως η θλίψη είναι κι αυτή παρούσα σ' όλες τις ομορφιές της ζωής, μια πραγματική μητέρα που απ' αυτήν ανατρέφεται κάθε λογής τρυφερότητα. Πως η θλίψη είναι κι αυτή χαρά, μόνο που προέρχεται από το υστέρημά της. Η σιωπή μας δεν κράταγε για πολύ γιατί εγώ σηκωνόμουν απότομα σε μια κρίση ασταμάτητου βήχα, έναν παροξυσμό της αρρώστιας μου κι έτρεχα γρήγορα μες στο σπίτι. [...]

Χρήστος Αναγνωστόπουλος, REC (έκδ. Το Κοινόν των Ωραίων Τεχνών, Αθήνα 2019, σσ. 16-17).

*

Για την ελληνική μυθολογία ο κόσμος γεννήθηκε από το χάος, τη σύγκρουση αντίθετων δυνάμεων, Γίγαντες, Τιτάνες, Εκατόγχειρες, Ερεβος, Μέλαινα Νυξ. Χαμός γινόταν ώσπου να μπει μια τάξη και ο κόσμος να γίνει βιώσιμος. Είναι η βασική διαφορά από τη Βίβλο, που προϋποθέτει μια πανταχού παρούσα θεϊκή θέληση, ένα ολοκληρωμένο σχέδιο που οικοδόμησε έναν κόσμο συμφιλιωμένο με τον εαυτό του. Του ξέφυγε ο Οφις βέβαια και η Εύα, η πρώτη εξεγερμένη φεμινίστρια.

Το χάος το τακτοποίησαν οι Ολύμπιοι σε κόσμο, όμως –πάντα σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία– οι πρωταρχικές δυνάμεις του δεν αφανίστηκαν. Απλώς ηττήθηκαν και καταδικάστηκαν σε αιώνια δεσμά. Ο Εγκέλαδος ζούσε αλυσοδεμένος στην Αίτνα και ώς σήμερα ακόμη κάνει αισθητή την εμφάνισή του. Το χάος εξακολουθούσε να είναι ενεργό στο υπέδαφος της ζωής, ακόμη και της πολιτικής.

Τα ομηρικά έπη το υπενθυμίζουν συνέχεια, και ο μεγάλος φόβος της πόλης δεν ήταν η επανάσταση –με τη σημερινή σημασία–, η οργανωμένη ανατροπή του κοινωνικού καθεστώτος που δεν υπήρχε ούτε ως ιδέα, αλλά η «στάσις», η επικράτηση του πρωτογενούς χάους που κατέληγε στην αναρχία, στη διάλυση της κοινότητας.

Συγχωρήστε μου τις λόγιες αναφορές αλλά δεν παύει να με εντυπωσιάζει ο μαγνητισμός που ασκεί το χάος ακόμη και σήμερα στην κοινή μας ζωή. Το ζήτημα δεν είναι πολιτικό. Είναι υπαρξιακό, μια βαθιά ριζωμένη ψυχική κληρονομιά.

Τάκης Θεοδωρόπουλος, "Γιατί αγαπάμε το χάος;", εν Καθημερινή της 31.12.2019.

-----
* Το motto εκ του Θωμά Γόρδωνος, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως (μτφρ. Αλ. Παπαδιαμάντης, έκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2015, τ. Γ΄, σ. 20).

ο εργαζόμενος λαός κεντρικό θέμα της τέχνης στις Κάτω Χώρες

Η τέχνη έγινε μαγικό μέσο εξαπάτησης της κυρίαρχης τάξης σχετικά με τους κοινωνικούς κινδύνους που την περιέβαλαν.

Ενώ στην ιταλική Αναγέννηση οι εργαζόμενοι άνθρωποι δεν ήταν καθόλου κεντρικό θέμα, έγιναν κεντρικό θέμα στις Κάτω Χώρες. Εδώ μια αστική τάξη με συνείδηση του εαυτού της διέθεσε πλούσια καλλιτεχνικά μέσα για να παραστήσει τον δρώντα πληβείο - όχι πια το φτωχό Λάζαρο, τον παθητικό επαίτη, τον πάσχοντα της γοτθικής τέχνης, όχι πια τον ψεύτικο βοσκό του μπαρόκ της όπερας, αλλά το χωρικό και τον τεχνίτη στη λειτουργία τους ως παραγωγών, στην κοινωνική τους δραστηριότητα.

Στον Brueghel ο εργαζόμενος λαός είναι πάντα παρών. Συχνά και ορθά έχει τονιστεί η εσωτερική συγγένεια μεταξύ του Brueghel και του Ραμπελαί, του Θερβάντες, και πάν' απ' όλους, του Σαίξπηρ. Αλλά η στάση του Σαίξπηρ ήταν ακόμη, εν μέρει, στάση αριστοκρατική. Ιδίως σε πολλές από τις κωμικές αγροτικές του σκηνές. Ούτε ίχνος τέτοιας στάσης δε βρίσκεται πουθενά στο έργο του Brueghel. Ο Αυστριακός ιστορικός της τέχνης Max Dvorak είχε απόλυτα δίκιο όταν έγραφε:

«Ο Μπρέγκελ ήταν ο πρώτος καλλιτέχνης για τον οποίο οι ρεαλιστικές λαϊκές σκηνές δεν ήταν απλώς μια σκηνική σύνθεση. Η ζωή η ίδια ήταν γι' αυτόν το μέτρο όλων των ανθρώπινων πραγμάτων και η πηγή όπου μελετούσε και ανακάλυπτε τις παρορμήσεις, τις αδυναμίες, τα πάθη, τα ήθη, τις συνήθειες, τις σκέψεις και τα αισθήματα που κυβερνούν το ανθρώπινο γένος».

Η αναπαράσταση της αγροτικής δουλειάς, και των εργαζομένων ανθρώπων γενικά, στους πίνακες του Μπρέγκελ είναι μια συνεχής κατάφαση, χωρίς εξιδανίκευση, μα και χωρίς κοινωνική διαμαρτυρία ή έγκριση.

Έρνστ Φίσερ, Η αναγκαιότητα της τέχνης (μτφρ. Φ. Χατζηδάκη, έκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1966, σσ. 160-161).

τί χρειάζεται η τέχνη στην εποχή των μηχανών;

«Το μοντέρνο τέλος του κόσμου θά 'ρθει όταν

οι μηχανές θα γίνουν τέλειες και, ταυτόχρονα,

φανερωθεί η ανικανότητα του ανθρώπου

να λειτουργεί».*

Δεν είναι τάχα η τέχνη κάτι που ανήκε στην παιδική ηλικία και την εφηβεία του ανθρώπινου γένους; Δεν μπορούμε μήπως να κάνουμε χωρίς τέχνη, τώρα που φτάσαμε στην ωριμότητα;

Είναι φανερό πως ο καπιταλισμός δεν είναι πια ικανός να παράγει μια νέα αναγέννηση της τέχνης. Ο σοσιαλισμός όμως; Μπορεί να διανοηθούμε πως θα γεννηθεί ένας άλλος Όμηρος ή Σαίξπηρ; ένας Μότσαρντ ή ένας Γκαίτε; Και αν γεννηθεί, θα τον χρειάζεται η κοινωνία;

Δεν είναι μήπως η τέχνη ένα γοητευτικό υποκατάστατο, μια μαγική επίκληση της πραγματικότητας, που δημιουργούν οι άνθρωποι για τους ανθρώπους που δεν μπορούν να τα βγάλουν πέρα με την πραγματικότητα; Δεν προϋποθέτει η τέχνη μια πνευματική παθητικότητα που είναι προετοιμασμένη να δεχτεί το όνειρο για πράξη, τον ίσκιο για ύπαρξη και που παίρνει ένα σύννεφο για την Ήρα;

Στο προβλεπτέο μέλλον θα έχουμε τέλειες κυβερνητικές μηχανές, ικανές να χειρίζονται την πραγματικότητα με μαθηματική ακρίβεια. Κανένα συναίσθημα δεν θα τις αποπλανά, κανένα πάθος δεν θα τις παρασέρνει σε λάθος. Τί χρειάζεται η τέχνη, τί χρειάζεται ο θείος πέπλος της Ελένης σε μια εποχή ολοκληρωτικού αυτοματισμού, απεριόριστων παραγωγικών δυνάμεων και απεριόριστης κατανάλωσης;

Στο μέλλον, ενδεχομένως οι μηχανές ν' απαλλάξουν τους ανθρώπους από κάθε μηχανική εργασία, η οποία θα καταντήσει να θεωρείται ανάξια ανθρώπινης προσπάθειας. Όσο όμως οι μηχανές γίνονται όλο και πιο αποδοτικές και τέλειες, τόσο θα γίνεται φανερό πως η ατέλεια είναι το μεγαλείο του ανθρώπου.

[...]

Στην πρώτη ομαδική περίοδο της ανάπτυξης της ανθρωπότητας η τέχνη ήταν το μεγάλο επικουρικό όπλο στον αγώνα κατά της μυστηριακής δύναμης της φύσης. Η τέχνη στις αρχές της ήταν μαγεία, ήταν ουσιαστικά ένα με τη θρησκεία και την επιστήμη.

Έρνστ Φίσερ, Η αναγκαιότητα της τέχνης (μτφρ. Φ. Χατζηδάκη, έκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1966, σ. 259-260, 261). - Στο motto αφορισμός του Καρλ Κράους (ό.π., σ. 255).