Ο Παντοκράτορας στον τρούλο του Δαφνίου αποτελεί για τους μελετητές πρόβλημα, αλλά μάλλον πρόβλημα αισθητικής. Γιατί η γήινη, στιβαρή και δύστροπη μορφή του συνθλίβει, ισοπεδώνει, εξαφανίζει με τη θωριά της και το ήθος της τις ραδινές και εύθραυστες μορφές που κατοικούν στους τοίχους, τα τόξα, τα αψιδώματα, τις καμάρες του ναού και στο τύμπανο του τρούλου.
Ο Παντοκράτορας του Δαφνίου μπορεί να συγκριθεί, αλλά μόνο σε γενικές γραμμές και κυρίως ως προς το ήθος, με τους Παντοκράτορες στο Κορωπί [στη Σωτήρα] (περί το 1000) και στην Αγία Σοφία του Κιέβου [επευλογών] (1043-1046). Και τα δύα αυτά μνημεία είναι επαρχιακά και αναπαράγουν ιδεολογικά κατά τις δεξιότητες των ζωγράφων και τις πεποιθήσεις και αισθητικές απόψεις των χορηγών πρότυπα εκπορευόμενα από τη Βασιλεύουσα. Αντίθετα, στη Μονή Δαφνίου, αυτοκρατορική χορηγία, ο Παντοκράτορας αποδίδει αυθεντικά κατά το πνεύμα και το γράμμα την ιδέα που εικονογραφεί σύμφωνα με τους ορισμούς των εμπνευστών της.
*
Ο Παντοκράτορας, ανάλογα με την ιστορική περίοδο, μολονότι το εικονογραφικό σχήμα του παραμένει το ίδιο, δείχνει και είναι διαφορετικός [μη επευλογών, κοιτάζει λοξά στο πλάι]. Η μορφή του βαστάζει εκτός από το βαρύ θεολογικό νόημα ένα εξίσου βαρύ κοσμικό-θεολογικό νόημα, μια «πολιτική θεολογία» πολυσήμαντη και παραλλάσσουσα.
Κατά τους χρόνους των πρώτων Μακεδόνων αυτοκρατόρων αποκρυσταλλώνεται εκ νέου με μεγαλύτερη ένταση και φτάνει στο απόγειό της η ρωμαϊκή αυτοκρατορική ιδέα για τον κόσμο και την ιεραρχία του, όπου ο μόνος επί γης χριστιανός αυττοκράτορας εξομοιώνεται τελικά με τον Θεό.
Ο Παντοκράτορας-αυτοκράτορας δεν υποτάσσεται στα κοινά μέτρα, στις αισθητικές αρχές και την κλίμακα των μορφών που κοσμούν το ναό· είναι υπεράνω όλων όπως ο τρούλος που στέφει, κυριαρχεί και χαρακτηρίζει όλο το οικοδόμημα.
Ο Παντοκράτορας του Δαφνίου εντάσσεται σ' αυτό το κλίμα και μόνο έτσι μπορεί να ερμηνευθεί και να κατανοηθεί η φοβερή μορφή του. Αποδίδεται όπως αποδίδεται γιατί έτσι έπρεπε να αποδοθεί, αδιάφορο αν συνθλίβει και διαλύει όλες τις υπόλοιπες μορφές και παραστάσεις. Καθώς μάλιστα η Μονή Δαφνίου οφείλεται σε αυτοκρατορική χορηγία, απεικονίζεται στον τρούλο του καθολικού αυθεντικά η αυτοκρατορική βούληση για τη σχέση του αυτοκράτορα με τον Παντοκράτορα.
Η μακραίωνη, πολύπλοκη και ακροβατούσα αυτή ιδέα είναι αυτονόητο ότι ίσχυε σ' όλη της την έκταση σε χρόνους ακμής της αυτοκρατορίας και με ισχυρές προσωπικότητες στο θρόνο. Οι Παντοκράτορες των Κομνηνών και των Παλαιολόγων απέχουν πολύ από τον φοβερό Παντοκράτορα των Μακεδόνων. Είναι «φιλάνθρωποι» και εναρμονίζονται μελαγχολικοί και εύθραυστοι με το ύφος της υπόλοιπης ζωγραφικής διακόσμησης της εκκλησίας.
*
Πάντως η ακραία αυτή αυτοκρατορική ιδέα γοήτευε πάντα τους επίδοξους διεκδικητές της αυτοκρατορίας από τη Δύση. Απλοποιημένη και αυθάδης κατατέθηκε στα ψηφιδωτά της Μαρτοράνα (1143-1151) στο Παλέρμο της Σικελίας· παραστάθηκε ο Χριστός να στέφει τον περιβεβλημένο τους αυτοκρατορικούς λώρους Ρογήρο Β΄, αλλά αμφότεροι έχουν το ίδιο πρόσωπο.
Ο Παντοκράτορας στον τρούλο της Παρηγορίτισσας στην Άρτα (γύρω στα 1290) έχει σαφείς αναφορές στον Παντοκράτορα του Δαφνίου. Αυτό δεν σημαίνει ότι είχε ως πρότυπο το Δαφνί, αλλά κάτι πιο ουσιαστικό: Ότι ο εικονογραφικός και εκφραστικός αυτός τύπος του Παντοκράτορα, με όσα συμβολίζει και υποδηλώνει, είχε παγιωθεί κατά την περίοδο των Μακεδόνων και ότι αργότερα ήταν αναγνωρίσιμος και αναβίωνε οσάκις οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές για φιλόδοξους ισχυρούς που στόχευαν στον αυτοκρατορικό θρόνο στην Κωνσταντοινούπολη.
Αγάπη Καρακατσάνη, Παλινωδία για τη Μονή Δαφνίου (έκδ. Άγρα, Αθήνα 2001, σσ. 25-29).- Πρβλ. αλλοτινό περιηγητικό postάκι εδωδά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου