περί ποικίλης ανεξιθρησκείας

το δώρο σου, Νικηταρά,
είν' άλογο χωρίς ουρά,
ή μού στέλλεις και κριθάρι,
ή σού στέλνω το τομάρι! *

Κάθε άνθρωπος πλάσμα του Θεού, όποιας θρησκείας και αν είναι, πρέπει να δοξάζει τον Θεόν κατά την θρησκείαν του, να μην αμελεί αυτό, να δοξάζει εκείνον οπού τον έπλασε και τον διατηρεί σε τούτη την ζωή και εις την άλλη την παντοτινή (Οράματα, 1985, σ. 154).

Ο Μακρυγιάννης θέτει εδώ καίρια το θέμα της ανεξιθρησκείας. ¨Εκφραση της ελευθερίας του ανθρώπου είναι να μπορεί να ακολουθεί τη θρησκεία και την Εκκλησία στην οποία ανήκει. Ύψιστο δείγμα ελευθερίας είναι το δικαίωμα στη [σ. 20:] θρησκευτική πίστη, όποια και αν είναι αυτή. Και την ελευθερία τούτη δεν την παραδίνει και δεν την προδίδει ο άνθρωπος.

*

Εδώ όμως παρουσιάζονται δύο δυσκολίες ερμηνείας. Πώς συμβιβάζεται η έκδηλη και ρητά διατυπωμένη υποστήριξη στην ανεξιθρησκεία στον Μακρυγιάννη με την βαθιά του πίστη στην αλήθεια της ορθόδοξης Εκκλησίας; Δεν είναι εκείνος που παρομοιάζει τους δυτικούς με τους ανθρώπους εκείνους που άφησαν το μεγάλο καράβι μέσα στο οποίο βρίσκονταν και κατέβασαν στη θάλασσα μια φελούκα που αρμενίζει πάνω σ' ασκιά από αγέρα;

Στο όνομα της ορθοδοξίας ο Μακρυγιάννης διακηρύττει την ανεξιθρησκεία. Πώς ερμηνεύεται η στάση του;

Και η δεύτερη δυσκολία: η ανεξιθρησκεία δεν είναι μία από τις κεντρικές ιδέες του γαλλικού Διαφωτισμού; Ο Μακρυγιάννης ωστόσο δεν έχει ξανά και ξανά επικρίνει τα φώτα της Δύσης; Δεν επικρίνει την πολιτική του Κωλέτη και τις επεμβάσεις του Γάλλου πρεσβευτού, του Πισκατόρη, όπως τον λέγει, οι οποίοι προσπαθούν να εισαγάγουν την καθολική πίστη στην Ελλάδα και δεν εξοργίζεται που κτίζονται φράγκικα μοναστήρια;

Την απάντηση στα ερωτήματα αυτά θα μάς τη δώσει η διάκριση που κάνει ο Μακρυγιάννης ανάμεσα στην πίστη και τα φώτα. Είναι τελείως διαφορετικό το νόημα της ανεξιθρησκείας του Μακρυγιάννη -πιο γνήσιο, πιο βαθύ- από την ανεξιθρησκεία των Γάλλων διανοουμένων του Διαφωτισμού.

*

Ο Μακρυγιάννης δέχεται την ανεξιθρησκεία, γιατί ακριβώς σέβεται βαθύτατα την πίστη. Τούτο σημαίνει ότι σέβεται και την πίστη του άλλου. Ο σοφός, ο παιδεμένος, δέχεται την πίστη του άλλου, γιατί ο ίδιος αδιαφορεί γι' αυτήν, γιατί ο ίδιος δεν έχει πίστη στον Θεό.

Ας μην σπεύσουν ορισμένοι να μάς μιλήσουν για τον ντεϊσμό και τη φυσική θρησκεία. Κι ας μη γελιόμαστε. Ο Θεός μόνο ως προσωπικός Θεός νοείται και αυτός είναι ο Θεός των Ελλήνων πολεμιστών του '21, στον οποίο υψώνει την προσευχή του ο Μακρυγιάννης. Και αυτό δεν πρέπει να το παραμελούν όλοι εκείνοι που φέρονται ως υποστηρικτές της ελευθερίας της θρησκευτικής συνειδήσεως. Υπάρχει ένας φιλελευθερισμός που τον στηρίζει η απουσία θρησκευτικής συνειδήσεως. Η ανεξιθρησκεία ενός Βολταίρου έχει τις ρίζες της σε μια φιλελεύθερη πολιτική σκέψη. Η ανεξιθρησκεία όμως αι ο φιλελευθερισμός έχουν μεγαλύτερη αξία, όταν υπάρχει πίσω οντολογικό αντίκρισμα. Είναι βαθύτατα φιλελεύθερος ο Μακρυγιάννης, θα το ιδούμε, αλλά βαθύτατα πιστός. Δεν κάνει εδώ πολιτική φιλοσοφία. Ρωτάει απλά τον Μαλέρμπη:

Η ευγενεία σου απαρατιέσαι από την θρησκείαν σου; Κι' άν γυρίσω εγώ και οι άλλοι, πώς θα μάς θεωρήσης τίμιους ανθρώπους εσύ ο τίμιος; Και τί έχεις εσύ διά μένα τί δοξάζω εγώ; Και διατί να φροντίζω εγώ διά σένα τί δοξάζεις; Ο Θεός ας θεωρήση του κάθε ενού την γνώμη, είναι φροντίδα αυτηνού (Απομνημ. Β΄, 1947, σ. 125).

[σ. 21:] Από τον χώρο της πίστης και όχι από τον χώρο απουσίας πίστης ο Μακρυγιάννης υποστηρίζει την ανεξιθρησκεία. Δεν αλλαξοπιστεί, γιατί ο Θεός στον οποίο πιστεύει βοήθησε τους νηστικούς και γυμνούς Έλληνες.

*

[...] Πέρα από την διαπίστωση ότι ο Μακρυγιάννης θεμελιώνει την ανεξιθρησκεία στη βαθιά του πίστη στην αλήθεια της ορθοδοξίας, συναντούμε εδώ και μια άλλη σκέψη, τόσο πρωτόγνωρη και τόσο γνήσια [...]. Τί μάς λέγει; Η ανεξιθρησκεία θεμελιώνεται στην ελευθερία του ανθρώπου.

Υπάρχει όμως και μια δεύτερη σκέψη: η ανεξιθρησκεία θεμελιώνεται όχι μόνο στην ελευθερία του ανθρώπου, αλλά κυρίως στην ελευθερία του Θεού. Κι αυτή η σκέψη είναι καινούργια. Η θεϊκή ελευθερία και η θεϊκή βούληση είναι γνωστά θέματα κάθε δογματικής φιλοσοφίας. Εκείνο που συλλαμβάνει και το φωτίζει στη νέα του διάσταση ο Μακρυγιάννης είναι εκπληκτικό: ελεύθερος ο άνθρωπος αλλά ελεύθερος ο Θεός που έκαμε τον άνθρωπο να τον δοξάζει όπως θέλει ο καθένας. Δεν είναι τύραννος ο Θεός. [...]

Τερέζα Πεντζοπούλου-Βαλαλά, Ο Στρατηγός Μακρυγιάννης όπως φιλοσόφησε πάνω στον Αγώνα του '21 (έκδ. Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσ/νίκη 1987, σσ. 19-21).

------
* Το motto τετράστιχο του Δημητσανίτη δύσμορφου στιχουργού Τσοπανάκου, κατά κόσμον Παναγιώτη Κάλα, λαϊκού βάρδου της φυλής, όστις ωσεί Τυρταίος ενεψύχωνε με τους αυτοσχέδιους στίχους του τους αγωνιστάς! Ειλημμένο εκ της Ιωάννας Κ. Γιανναροπούλου, Συνοπτική Ιστορία της Δημητσάνας (Αθήνα 1999, σσ. 140-141), όπου και διαβάζουμε: «Καμπουράκος και ιδιόρρυθμος εστήριζε τα βήματά του σ' ένα πρόχειρα διαμορφωμένο μπαστουνάκι, αυτοσατιριζόμενος [...]. Διέθετε περίσσευμα ενθουσιασμού και το εσκόρπιζε έμμετρα στα στρατόπεδα, όπου πρέπει να είχε και καθημερινή μερίδα στο συσσίτιο, πασίγνωστος και αγαπητός σε εντόπιους και ξένους φιλέλληνες, που τον περιεργάζοντο και στις αφηγήσεις τους προσθέτουν νότες ευθυμίας και φαιδρότητας». Για τον Τσοπανάκο κι εδωδά, άρθρο της Ελευθεροτυπίας (20.03.2010).