πόση αγιότη ακόμα

το μεν ουν καύμα επιφλέγον

και του ύδατος την απορίαν πολλήν

της στρατιάς διαφθείραι

και μάλιστα τα υποζύγια *

Μια γυναίκα λεία
μάννα δυό παιδιών
αντιστέκοντας μού δείχνει
πόση αγιότη ακόμα
κρύβει η ρουτίνα της ζωής

Η φράση με συγκίνησε λες κι ήταν της αλήθειας
Τα δάχτυλα τής άνοιγαν
το Συνδικό της διάσφαγμα
κι η θηριώδης γύμνια
στ' αμοργινά μού φώναζε
«σκίσε το σκίσε με σκίσ' το»

Αντώνης Ζέρβας, από τα “Παρατράγουδα”, 3 εν Ερουρέμ (Περιοδικό ποικίλης ύλης, τ.1, Αθήνα, Μάϊος 1995, σ. 114). - Το motto εκ του Αρριανού, Αλεξάνδρου ανάβασις VI, 24, ομοίως εν Ερουρέμ (ό.π., 186).

μπαρούτι δημητσανίτικο

Πρώτες ύλες. Πάντοτε τρείς είναι οι πρώτες ύλες για να παραχθή μπαρούτι. Θείον, το πασίγνωστο θειάφι· άνθραξ, δηλ. κάρβουνο· και νίτρο, κοινώς βερτζιλές.

Το κάρβουνο δεν είχε δυσκολία, γιατί οι παραγωγοί έκαιαν κληματόβεργες ή κοινές σφάκες και συγκέντρωναν την ποσότητα που τούς εχρειάζετο. Από τα ηφαιστειογενή νησιά του Αιγαίου μπορούσε να εξοικονομηθή η αναγκαία πασότητα θείου με την εμπορική οδό, αφού αυτό το είδος ήταν χρήσιμο και για τ' αμπέλια.

Το υλικό που εδημιουργούσε το πρόβλημα ήταν το νίτρο. Καθώς αναφέρει ο Δημητσανίτης Μιχ. Οικονόμου, οι πατριώτες του συνέλεγαν ποσότητες νίτρου από τα σπήλαια και καταφεύγοντας σε εδάφη που είχαν ειδικά μείγματα στην σύστασί τους (Αττικής, Μονεμβασίας κλπ.) εξοικονομούσαν τις αναγκαίες ποσότητες.

Κατά την λαϊκή αντίληψι, τσοπάνηδες που διεχείμαζαν μέσα σε σπήλαια άφηναν εκεί την κόπρο του ποιμνίου τους, η οποία προφυλαγμένη διατηρούσε βασικές ιδιότητες, γι' αυτό και με την επίδρασι του ατμοσφαιρικού αέρα μπορούσε εύκολα ν' αποξηρανθή, ώστε ακατάλληλη γι' άλλη χρήσι αυτή η κοπριά έδινε νίτρο με κάποια ειδική επεξεργασία. Για το ζήτημα τούτο ωρισμένοι Δημητσανίτες μετεκινούντο και κατώρθωναν να εξοικονομούν ποσότητες της πολύτιμης ύλης από την επεξεργασία της κοπριάς των σπηλαίων. Αυτοί ωνομάζοντο βοτανιαραίοι και το νίτρο που εμάζευαν το ωνόμαζαν βοτάνι του μπαρουτιού.

[...]

Το νίτρο - νιτρικό κάλιο είναι μία ουσία λευκή και κρυσταλλική και μοιάζει με την ζάχαρι. Αυτό λοιπόν το βοτάνι του μπαρουτιού στην δημητσανίτικη έκφραση των μπαρουξήδων ήταν το βασικό δυσεύρετο στοιχείο παραγωγής πυρίτιδος και το αναζητούσαν στις σπηλιές του Λούσιου και ανά την Πελοπόννησο από την ξηραμένη κόπρο των σταυλιζομένων ζώων.

Απολύτως γνωστή δεν είναι η εφαρμοζομένη κατεργασία, προστίθεται όμως ότι σε ειδικά καζάνια έβραζαν ποσότητες κοπριάς και αυτό το λεγόμενο γιδοφούσκι έδινε στην κορυφή του την λευκή κρυστάλλινη ύλη. Αυτήν την ύλη εμάζευαν με ειδική «κεψέ» (διάτρυτη κουτάλα) και την άπλωναν κάτω από τις ακτίνες του ηλίου, για να ξεραθή.

Φυσικά η τελευταία εργασία ήταν αυτό το βράσιμο της κοπριάς που εμάζευαν με την βοήθεια των φτυαριών, που σιδερένια, γερά και με μακριά δυνατή λαβή εβοηθούσαν στην συγκέντρωσι της σκληρής ύλης. [...] Στο ποσοστό προσμείξεως των πρώτων υλών, τον πρώτο λόγο είχε το νίτρο με 75%, ενώ 10% ήταν το θειάφι και 15% το κάρβουνο.

Ιωάννα Κ. Γιανναροπούλου, Συνοπτική Ιστορία της Δημητσάνας (Αθήνα 1999, σσ. 145-146).

διάκος

Μέρα του Απρίλη.
Πράσινο λάμπος,
γελούσε ο κάμπος
με το τριφύλλι.

Ως την εφίλει
το πρωινό θάμπος,
η φύση σάμπως
γλυκά να ομίλει.

Εκελαδούσαν
πουλιά, πετώντας
όλο πιο πάνω.

Τ' άνθη ευωδούσαν.
Κι είπε απορώντας:
«Πώς να πεθάνω;»

Κώστας Καρυωτάκης,

από την συλλογή Ελεγεία και σάτιρες [1927]

Κ. Γ. Καρυωτάκης, Ποιήματα και πεζά (επιμ. Γ.Π. Σαββίδης, έκδ. Εστία, Αθήνα 1995, σ. 95). Το πρώτο ποίημα από την «Ηρωική τριλογία». Έπονται τα «Κανάρης» και «Μπάυρον». Ο ίδιος.

το φώς σε γλείφει σαν γιγάντιο φίδι

το φώς σε γλείφει σαν γιγάντιο φίδι *

325. Θραύσμα καθιστού ειδωλίου («στοχαστής»)

Στεατίτης υποπράσινος με φαιοκίτρινο ίζημα. Λείπουν το άνω μέρος του κορμού, τμήμα των βραχιόνων και των πήχεων, τμήμα των κνημών, καθώς και οι άκροι πόδες.
Υψ. 5,4, πλ. 3, πάχ. 5,4. - Αριθμ. Συλλ. 348.

Πιθανώς από την Αττική.


Η μορφή κάθεται σε σκίμποδα και είχε αρχικά την ακόλουθη στάση: τα χέρια ακουμπούσαν με τους αγκώνες στα γόνατα και με τις παλάμες στήριζαν το κεφάλι, ενώ τα γόνατα ήσαν σηκωμένα λίγο ψηλότερα από την άνω επιφάνεια του σκίμποδος.

Στο σύνολό της η μορφή θυμίζει έντονα το πήλινο ειδώλιο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού από την Cernavoda της Δοβρούτσας στη Ρουμάνια, γνωστό με το όνομα «στοχαστής».

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο τύπος του στοχαστή φαίνεται πως είναι ευρύτερα δημοφιλής ανεξαρτήτως εποχής, αν κρίνει κανείς από παραδείγματα, όπως το πήλινο ειδώλιο στη Συλλογή των Robert και Lisa Sainsbury στο Norwich από την Ύστερη Nagada II της Αιγύπτου ή τη μακρινή Κοσταρίκα στο Museum für Völkerkunde της Βασιλείας.

(Για το Στοχαστή από την Cernavoda, βλ. Bercia 1967, εικ. 3-4· για το ειδώλιο από την Κοσταρίκα, βλ. Lommel 1966, πίν. 47).

Χρίστος Ντούμας, Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός. Συλλογή Ν.Π. Γουλανδρή (έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα και Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 2000, σ. 194).

-----
* Το motto εκ του Κώστας Κουτσουρέλης, Νύχτα (έκδ. Κίχλη, Αθήνα 2017, σ. 18).

μια ανεπαίσθητη κυκλική κίνηση

Το κομμάτι, όμως, που ξεχωρίζει για τις παραστάσεις ζωντανών μορφών είναι το κομψό μαρμάρινο πινάκιο με την επίπεδη βάση και την προεξοχή που καταλαμβάνει εσωτερικά όλη τη διάμετρο του σκεύους μέσα στην οποία κουρνιάζουν δεκαέξι περιστέρια. Το σύνολο σμιλεύτηκε από ένα ενιαίο κομμάτι μαρμάρου. Μερικά περιστέρια έχουν σπάσει, ενώ ένα άλλο σπασμένο περιστέρι, που δεν ανήκει σ' αυτό το σχεδόν ακέραιο σκεύος, δείχνει ότι υπήρχε τουλάχιστον ένα ακόμη παρόμοιο σκεύος.

Αρχικά, οκτώ περιστέρια κοιτούσαν προς τη μία κατεύθυνση και οκτώ προς την άλλη, έτσι που να είναι όλα στραμμένα αντίθετα προς την κίνηση των δεικτών του ρολογιού. Μόλις το αντιληφθεί κανείς αυτό -και δεν είναι καθόλου προφανές, αφού πολλά από τα περιστέρια είναι σπασμένα– τότε το γλυπτό όλο μαζί αποκτά μια ανεπαίσθητη κυκλική κίνηση.

*

[...] Σε όλες τις περιπτώσεις η κίνηση είναι ήρεμη: δεν πρόκειται για την πληθωρική φυσικότητα που αναπτύχθηκε αργότερα, στην Αθήνα του 5ου αιώνα (με το Δισκοβόλο, για παράδειγμα), ούτε για την φρενήρη ένταση της επόμενης Ελληνιστικής περιόδου (όπως το σύμπλεγμα του Λαοκόοντα).

Είναι η ήρεμη κίνηση του χεριού του αρπιστή, οι ρυθμοί του αυλητή, η πέραν από το χρόνο κίνηση χαιρετισμού ή προσφοράς της καθιστής μορφής. Ελκυστικά και θαυμαστά αυτά τα ίδια, δίνουν επιπλέον μια νέα διάσταση στον τρόπο που προσεγγίζουμε τις όρθιες μορφές.

Με δεδομένη μια τέτοια ζωντάνια, η ακινησία τους θα πρέπει να θεωρηθεί σκόπιμη. Δεν πρόκειται για την ακαμψία ή τη δυσκαμψία του αδέξιου τεχνίτη: είναι μια προμελετημένη πράξη στα πλαίσια του κυκλαδικού κανόνα.

Colin Renfrew, Το Κυκλαδικό Πνεύμα. Αριστουργήματα της Συλλογής Νικολάου Π. Γουλανδρή (μτφρ. Κλ. Παλυβού, έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα & Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1991, σ. 165).

η χρονολογική κατάταξη

[…] η χρονολογική κατάταξη της κυκλαδικής σειράς είναι [...] καθαρά τυπολογική, χωρίς να στηρίζεται (όπως και στην περίπτωση των κούρων) σε οποιαδήποτε ακριβή χρονολογική μαρτυρία και ενδέχεται επομένως να είναι λανθασμένη.

Οπωσδήποτε, παρά τις επιφυλάξεις που μόλις διατυπώσαμε, η αρχαϊκή σειρά μπορεί να θεωρηθεί ότι αντιπροσωπεύει, από άποψη εξέλιξης, μια προοδευτική μετάβαση από τις άκαμπτες, σχηματικές μορφές της αρχαϊκής περιόδου προς το ελεύθερο, σχεδόν φυσιοκρατικό ύφος των τελευταίων χρόνων του 5ου π.Χ. αιώνα. Η φυσιοκρατική τεχνοτροπία απαιτούσε μεγαλύτερη προσοχή στους όγκους του σώματος και στην ακριβή απόδοση των επιφανειών.

Η κυκλαδική σειρά, εφόσον το χρονολογικό σχήμα που προτείνω είναι σωστό, δείχνει σχεδόν το αντίθετο. Στη φάση Γρόττας-Πηλού που προηγείται, οι μορφές Πλαστηρά πλάθονται με έμφαση -αν και, στα μάτια μας, χωρίς μεγάλη ακρίβεια στις αναλογίες- με καλά στρογγυλεμένη τη λεκάνη και τους γλουτούς και με τονισμένες λεπτομέρειες όπως τα γόνατα, ο ομφαλός, τα αυτιά και το στόμα.

Μερικά από τα στοιχεία αυτά επιβιώνουν και στην παραλλαγή Καψάλων, αν η προτεινόμενη διαδοχή των παραλλαγών είναι σωστή. Από εκεί και πέρα, όμως, παρατηρείται μια μετάθεση προς τις κυματιστές επιφάνειες και τη γραμμική έμφαση της παραλλαγής Δωκαθισμάτων, λιγότερο ευδιάκριτη όσον αφορά στους όγκους του σώματος από την παραλλαγή Σπεδού αλλά πολύ πιο κομψή χάρη στον τολμηρό κυματισμό του σώματος. Είναι φανερό ότι για τους Κυκλαδίτες τεχνίτες η πιστή ανατομία και η φυσιοκρατική απόδοση δεν είχαν τις ίδιες αξίες, ως απώτεροι στόχοι, μ’ εκείνες που αποδίδουμε στους Έλληνες των αρχαϊκών κλασικών χρόνων.

Colin Renfrew, Το Κυκλαδικό Πνεύμα. Αριστουργήματα της Συλλογής Νικολάου Π. Γουλανδρή (μτφρ. Κλ. Παλυβού, έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα & Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1991, σ. 131).

η αίσθηση της τάξης

Η κυκλαδική γλυπτική και οι κυκλαδικές τέχνες γενικότερα έχουν ορισμένα χαρακτηριστικά [...]: υπακούουν σ’ έναν κανόνα, έχουν αναλογίες και είναι απλές. Οι ιδιότητες αυτές απαντούν και στην τέχνη των πρώιμων χρόνων της Αιγύπτου και εμφανίζονται και πάλι στην τέχνη της Ελλάδας των αρχαϊκών χρόνων, πιθανότατα ως απόρροια αιγυπτιακής επίδρασης.

Η τάξη – ο κανόνας και οι αναλογίες – που έμελλε να αποτελέσει κύριο χαρακτηριστικό της τέχνης και της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, ήταν λοιπόν ήδη παρούσα στα νησιά της τρίτη π.Χ. χιλιετία. Ο Απόλλων, βέβαια, ήταν θεός της λογικής και της τάξης. Η απλότητα, η ηρεμία, ο κανόνας και οι αναλογίες είναι κατ' εξοχήν Απολλώνιες ιδιότητες, οι αντίθεση προς την ταραχώδη πληθωρικότητα και την αχαλίνωτη έκφραση του Διονυσιακού στοιχείου.

Είναι λοιπόν απόλυτα ταιριαστό το ότι ο τόπος γέννησης του Απόλλωνα, καθώς και της αδελφής του Αρτέμιδος, της παρθένας κυνηγού, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ήταν το κυκλαδικό νησί της Δήλου.

*

Η κυκλαδική τέχνη είχε προβλέψει πολλούς αιώνες πριν την έννοια της τάξης μέσα από την οποία γεννήθηκαν ο Κούρος και η Κόρη, για παράδειγμα. Οι Έλληνες, ωστόσο, είχαν σαφέστερη αντίληψη για την πρόοδο, με αποτέλεσμα μόλις έναν αιώνα μετά τον Κούρο της Μήλου να αναγνωρίζουμε στο «Παιδί του Κριτίου», το τελευταίο έργο της σειράς αυτής, πολλά από τα στοιχεία της ώριμης κλασικής γλυπτικής.

Με την ανάπτυξη όμως του κλασικού ιδεώδους για την ομορφιά, το οποίο «το Παιδί του Κριτίου» ενσαρκώνει τόσο καλά, ήρθε και η υιοθέτηση της φυσιοκρατίας στην τέχνη, που στα ρωμαϊκά χρόνια έφτασε πλέον να γίνει μια απλή επανάληψη. Η εκ νέου ανακάλυψή του το 14ο αιώνα στην Ιταλία, υπήρξε μεγάλη στιγμή στην εξέλιξη των εικαστικών τεχνών στη Δύση. Όμως η αναγεννημένη παράδοση κατέληξε και πάλι σε μια πνιγηρή σύμβαση.

Χρειάστηκε το μοντέρνο κίνημα του 20ου αιώνα για να μάς γυρίσει πίσω σ' αυτή τη σημαντική και για πολύ χρόνο παραμελημένη αξία της τέχνης: την απλότητα στην οποία φτάνει κανείς μέσα από την αφαίρεση της μορφής. Το κυκλαδικό πνεύμα αναβίωσε. Η αμεσότητα και η απλοποίηση, που έναν αιώνα πριν έμοιαζαν «αποκρουστικά άσχημες», αποπνέουν σήμερα μια συνάφεια οπτική και μια ευαισθησία μορφής που θαυμάζουμε απεριόριστα.

Το κυκλαδικό πνεύμα μπορεί να ενσαρκώνει μια μεγάλη φρεσκάδα όρασης αλλά στο βάθος του υπάρχει η αίσθηση της τάξης, μιας τάξης που ενέχει εντονότατη επίγνωση της παράδοσης. [...]

*

Στις Κυκλάδες αναπτύχθηκε επίσης, για πρώτη φορά στην Ευρώπη, το ενδιαφέρον για την κανονικότητα των αναλογιών που βρίσκεται πίσω από τα πράγματα. Η αναζήτηση της οπτικής αρμονίας συνεχίστηκε και από τους γλύπτες της αρχαϊκής και της κλασικής Ελλάδας και είχε το παράλληλό της στην έρευνα των φιλοσόφων για τις βασικές αρχές του φυσικού κόσμου, μια έρευνα που όταν αναβίωσε κατά την Αναγέννηση, έδωσε το έναυσμα για την επιστημονική επανάσταση από την οποία ξεκίνησε και ο σύγχρονος κόσμος.

*

[...] Ο κλασικός κόσμος έπεσε σε παρακμή τον 4ο μ.Χ. αιώνα και μαζί του οι οπτικές συμβάσεις. Στη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου που ακολούθησε, επικράτησαν διαφορετικά ιδεώδη (την εποχή αυτή, εξάλλου, δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου παραστάσεις του ανθρώπινου σώματος σε πέτρα). Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο –την απομάκρυνση, δηλαδή, της βυζαντινής τέχνης από τον κλασικό κανόνα-, όταν οι γλύπτες και οι ζωγράφοι της ιταλικής Αναγέννησης άρχισαν να ανακαλύπτουν και να καθιερώνουν και πάλι την κλασική τέχνη, η βυζαντινή τεχνοτροπία έμεινε για πολύ καιρό παραγνωρισμένη.

Colin Renfrew, Το Κυκλαδικό Πνεύμα. Αριστουργήματα της Συλλογής Νικολάου Π. Γουλανδρή (μτφρ. Κλ. Παλυβού, έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα & Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1991, σσ. 186-187, 169).

ο αιγυπτιακός κανόνας

Ο αιγυπτιακός κανόνας έχει μελετηθεί από πολλούς και ο συστηματικός τρόπος με τον οποίο οργάνωναν τα γενικά στοιχεία της παράστασης του ανθρώπινου σώματος στη ζωγραφική, τα ανάγλυφα και τη γλυπτική, τεκμηριώνεται άμεσα από έναν αριθμό δοκιμαστικών κομματιών που άφησαν πίσω τους οι γλύπτες.

Οι τάφοι των Θηβών, κυρίως της 18ης Δυναστείας (γύρω στο 1500 π.Χ.), είναι διακοσμημένοι με τοιχογραφίες σε πολλές από τις οποίες διακρίνονται ακόμη οι οδηγοί, δίνοντας πολύ σαφή εικόνα του συστήματος χάραξης. Όπως γράφει και ο διακεκριμένος αιγυπτιολόγος Heinrich Schäfer, «Παρατηρούμε ότι η μέθοδος παράστασης με βάση τη μετωπική απεικόνιση, στα χέρια ενός λαού με αίσθηση γεωμετρίας όπως αυτή που είχαν οι Αιγύπτιοι, αποτελεί το πλέον κατάλληλο έδαφος για να γεννηθεί και να αναπτυχθεί ένα σύστημα προσδιορισμού των αναλογιών. Μόνο μέσα σ' ένα τέτοιο σύνολο συσχετισμών έχει θέση η πληθώρα γραμμών και κουκίδων που δηλώνουν αναλογίες, που στην Αίγυπτο τις βλέπει κανείς όπου κι αν στρέψει το βλέμμα του».

*

Η σύγχρονη έρευνα έδειξε επιπλέον ότι κατά πάσα πιθανότητα οι κούροι και μερικά ακόμη ελληνικά γλυπτά χαράζονταν με προσοχή, σύμφωνα με κανόνες αναλογιών, όπως και τα αρχαιότερα γλυπτά των Αιγυπτίων (χωρίς οι κανόνες να έχουν υποχρεωτικά τους ίδιους νόμους).

Γραπτή αναφορά του γεγονότος αυτού μάς δίνει ο Διόδωρος, που τον 1ο π.Χ. αιώνα έγραφε για τον Θεόδωρο και τον Τηλεκλή δύο Σάμιους γλύπτες του 6ου π.Χ. αιώνα, που εφαρμόζοντας το «αιγυπτιακό» σύστημα κατασκεύασαν δύο ημίση ενός αγάλματος του Πυθίου Απόλλωνα –ένα στην Έφεσο και ένα στη Σάμο- τα οποία στη συνέχεια ενώθηκαν με θριαμβευτική επιτυχία.

Colin Renfrew, Το Κυκλαδικό Πνεύμα. Αριστουργήματα της Συλλογής Νικολάου Π. Γουλανδρή (μτφρ. Κλ. Παλυβού, έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα & Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1991, σσ. 134-135).

τα τέσσερα στοιχεία της φύσης στο κυκλαδικό τοπίο

Τα τέσσερα στοιχεία της φύσης κατείχαν σημαντική θέση στην ελληνική σκέψη των πρώιμων ελληνικών χρόνων. Ο Χρήστος Ντούμας διατύπωσε πρόσφατα την άποψη ότι η καταγωγή της αντίληψης αυτής της προ-Σωκρατικής σκέψης ανάγεται στα πρωτοκυκλαδικά χρόνια. Αν η Γή και το Νερό συνθέτουν το κυκλαδικό τοπίο, ο Αέρας και η Φωτιά – ο ουρανός και ο ήλιος – συνενώνονται για να το προικίσουν με την ιδιαίτερη αυτή διαύγεια που αποτελεί καθοριστικό στοιχείο του κυκλαδικού πνεύματος.

Στη διάχυτη ακτινοβολία της ημέρας το εκθαμβωτικό παιχνίδι ανάμεσα στο γαλάζιο της θάλασσας και το λευκό του μαρμάρου θα πρέπει να ήταν πηγή έμπνευσης για τους Κυκλαδίτες γλύπτες των πρώιμων χρόνων, όπως και για τους απογόνους τους στη Νάξο και στην Πάρο κατά την αρχαϊκή περίοδο της τέχνης της αρχαίας Ελλάδας.

Colin Renfrew, Το Κυκλαδικό Πνεύμα. Αριστουργήματα της Συλλογής Νικολάου Π. Γουλανδρή (μτφρ. Κλ. Παλυβού, έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα & Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1991, σ. 25).