ψυχής ίαση και θεραπεία

Η θεραπεία των παθών και η απόκτηση των αντιστοίχων αρετών επιτυγχάνεται με την τήρηση των θείων επιταγών. Κατά τον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό:

«Η ψυχή διαιρείται σε τρία μέρη, το λογιστικό, το θυμικό και το επιθυμητικό.

Του λογιστικού αμαρτήματα είναι αυτά: απιστία, αίρεση, αφροσύνη, βλασφημία, αχαριστία, και οι συγκαταθέσεις των αμαρτημάτων, οι οποίες γίνονται από το παθητικό μέρος. Η ίαση και η θεραπεία αυτών των κακών είναι η αδίστακτη πίστη στο Θεό και τα αληθινά και χωρίς πλάνη ορθόδοξα δόγματα της ευσέβειας, η αδιάκοπη μελέτη των λόγων του Πνεύματος, η καθαρή και αδιάλειπτη προσευχή, και η ευχαριστία προς το Θεό.

Τα αμαρτήματα του θυμικού είναι τα εξής: η ασπλαχνία, το μίσος, η ασυμπάθεια, η μνησικακία, ο φθόνος, ο φόνος και η συνεχής αυτών και των παρομοίων μελέτη. Η ίαση και η θεραπεία τους είναι η φιλανθρωπία, η αγάπη, η πραότητα, η φιλαδελφία, η συμπάθεια, η ανεξικακία και η καλωσύνη.

Του επιθυμητικού τα αμαρτήματα είναι τα εξής: η γαστριμαργία, η λαιμαργία, η οινοποσία, η πορνεία, η μοιχεία, η ακαθαρσία, η ασέλγεια, η φιλοχρηματία, η επιθυμία της κενής δόξας και η επιθυμία χρυσού και πλούτου και σαρκικών ηδονών. Η ίαση και η θεραπεία αυτών είναι η νηστεία, η εγκράτεια, η κακοπάθεια, η ακτημοσύνη, το σκόρπισμα των χρημάτων στους φτωχούς, η επιθυμία των μελλόντων εκείνων αθάνατων αγαθών, ο πόθος της βασιλείας του Θεού και η επιθυμία της θείας υιοθεσίας».

Ασφαλώς, εφ' όσον τα μέρη της ανθρωπίνης ψυχής αποτελούν μίαν αδιάσπαστη ενότητα, τα πάθη, όπως και οι αρετές, δεν είναι μεμονωμένα, αλλά το ένα είναι συνάρτηση του άλλου και, αν επιμένη η ψυχή σε κάποιο από αυτά δεν θα μπορέση να απαλλαγή και από τα υπόλοιπα.

Εκείνος που θέλει να επανέλθη στο κατά φύσιν -την προπτωτική, δηλαδή, κατάσταση – και να επιτύχη την θέωση θα πρέπει να αναλάβη αγώνα εναντίον όλων των παθών.

Η αγιότητα αποκτάται με την κάθαρση από όλα τα πάθη και με την επιτέλεση του αγαθού, συνεργούσης πάντοτε της θείας Χάριτος, η οποία δίδεται κατά το μέτρο της προαιρέσεως του ανθρώπου.

αρχιμ. Αθανάσιος Αναστασίου, Χειραγωγία στη Μετάνοια. Πρακτικός οδηγός για το ιερό μυστήριο της εξομολογήσεως (έκδ. ΙΜ. Μ.Μετεώρου, 'Αγια Μετέωρα 2001, σσ. 24-25). - Το παράθεμα εκ του Φιλοκαλία των ιερών νηπτικών (μτφρ. Α. Γαλίτη, έκδ. Το Περιβόλι της Παναγιάς, Θεσσαλονίκη 1991, τόμ. Β΄, σσ. 303-304).

απέχοντας...

Διὸ μηκέτι στέγοντες εὐδοκήσαμεν
καταλειφθῆναι ἐν Ἀθήναις μόνοι...*

[...] απέχοντας από την Θεία Κοινωνία στερείς την ψυχή σου της ουράνιας τροφής, του Σώματος και του Αίματος του Χριστού, που σώζει, λυτρώνει, συγχωρεί τις αμαρτίες και θεραπεύει την ψυχή και το σώμα. Μη λησμονείς ότι η αποχή από την Θεία Κοινωνία και από το φιλάνθρωπο Μυστήριο της Μετανοίας και της ιεράς Εξομολογήσεως σε καθιστά ευάλωτο στις ενέργειες και στις επήρειες του σατανά και των φθονερών και κακοποιών ανθρώπων [...]

αρχιμ. Αθανάσιος Αναστασίου, Χειραγωγία στη Μετάνοια. Πρακτικός οδηγός για το ιερό μυστήριο της εξομολογήσεως (έκδ. ΙΜ. Μ.Μετεώρου, 'Αγια Μετέωρα 2001, σ. 54).

-----
* Α' προς Θεσσαλονικείς, γ' 1 για την αποστολή του Τιμόθεου.

ανάψαμε σε δυό τρία δωμάτια φωτιά και περάσαμε λαμπρά

καὶ ἀνατελεῖ ὑμῖν τοῖς φοβουμένοις τὸ ὄνομά μου

ἥλιος δικαιοσύνης καὶ ἴασις ἐν ταῖς πτέρυξιν αὐτοῦ *

[...]

Πέρασα όλην την ημέρα εκεί πέρα, κλαίοντας τα σκλαβωμένα Γιάννινα, ψωμίστηκα στο Μαναστήρι της Τσούκας και το βράδυ με το μούχρωμα, βρέθηκα στην Δρακοσπηλιά, και τ' άλλο το πρωί ξεκινήσαμε για το Μαναστήρι του Άϊ-Λιά της «Ώμορφης Ράχης» να προσφέρωμε τα σώστρα μας στην Παλιά την Παναγιά με τ’ ασήμια και τα χρυσάφια.

***

Πρωί-πρωί ξεκινήσαμε τον ανήφορο, πηγαίνοντας από γνωστά μονοπάτια και το βράδυ περάσαμε το Συρράκο και κοιμηθήκαμε σ' ένα εξωκλήσι των Καλαρρύτων.
Την άλλη μέρα, βαδίζοντας όλο και τον ανήφορο, τρομάξαμε να περάσωμε την ράχη των Κριθαρακιών και να σκαπετήσωμε στο Χαλίκι, ένα πιντοχώρι, που φεύγουν όλοι οι κάτοικοί του τον χειμώνα και κατεβαίνουν στα Τρίκκαλα να ξεχειμωνιάσουν και μένει έρημο με δυό-τρεις φυλάκους, για να το φυλάγουν. Εκεί ανοίξαμε το ιστορικό αρχοντόσπιτο του Δημάκη, παμπάλαιο σπίτι, μεγάλο και με τραγούδι, που φιλοξένησε στην εποχή του τον Αλή-πασια, ανάψαμε σε δυό τρία δωμάτια φωτιά και περάσαμε λαμπρά.

[...]

-Απέθανε ο Αητόγιαννος!
Όλοι κλαίγαμε και μόνον αυτός κράταγε την καρδιά του την σιδερένια ασυγκίνητος.
-Έχω κι’ άλλο ένα να σάς πώ και να σάς παρακαλέσω. (Μάς είπε). Να βοηθάτε τα καϋμένα τα μανναστήρια όσο μπορείτε! Χωρίς αυτά τα μαναστήρια δεν θα μπορούσε να ζήση η Κλεφτουριά πού λευτέρωσε την Ελλάδα! Να κόβετε από τη χαψιά σας και να δίνετε στα μαναστήρια. Δεν έχω άλλο τίποτε να σάς πώ. Σχωράτε με κι' ο Θεός σχωρέσ' σας!

Χρήστος Χρηστοβασίλης, Τα Χριστούγεννα των Κλεφτών (έκδ. Ι.Μ. Ελεούσης Νήσου, Ιωάννινα 2001, σσ. 26-28, 39-40).


-----
* Το motto εκ του Μαλαχία (δ΄ 2) που σε παράφραση αποδίδεται: “Διά σας όμως, οι οποίοι ευλαβείσθε το Όνομά μου, θα ανατείλη ο ήλιος της δικαιοσύνης και εις τας ακτίνας αυτού, που απλώνονται ωσάν πτέρυγες, θα υπάρχη θεραπεία και θα εξέλθετε χαρούμενοι και θα σκιρτήσετε ωσάν τα μοσχάρια, τα οποία αφέθησαν ελεύθερα από τους δεσμούς των”.

καλεσμένος απ’ την ανατολή στη δύση

Ζωγράφον τινά μεταστέλλεται [=στέλλει και προσκαλεί] αριστόχειρα [=άριστον]

και οίος αυτώ την μορφήν ο όσιος

το σχήμα, την τρίχα, την στολήν τω λόγω πάντα

υπέγραφε και διεξήει [=περίγραφε και διηγείτο],

και ενέσκηπτε χρωματουργήσαι [=παρήγγειλε να ζωγραφίση]

την του αγίου εμφέρειαν [=το ομοίωμα] επί σανίδος *

«Αφήστε με να γίνω σπονδή στον Θεό· ιδού έτοιμο είναι το θυσιαστήριο, ώστε να γίνετε χορός αγάπης ψάλλοντας στον Πατέρα εν Ιησού Χριστώ, ότι τον επίσκοπο της Συρίας τον αξίωσε ο Θεός να βρεθεί καλεσμένος απ' την ανατολή στη δύση. Καλόν είναι να δύσω από τον κόσμο πρς τον Θεό, για να ανατείλω σ' Εκείνον».

[...]

Ποιός ήταν ο θεοφόρος Ιγνάτιος...; [...] ήταν εκείνο το νήπιο που αγκάλιασε ο Χριστός λέγοντας, «όστις ταπεινώσει εαυτόν ως το παιδίον τούτο, ούτός εστιν ο μείζων εν τη βασιλεία των ουρανών». Γι' αυτό και ονομάστηκε θεοφόρος [...].

Αλέξανδρος Κοσματόπουλος, Θηριομαχία (έκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2003, σσ. 38, 96). Το πρώτο χωρίο αποτελεί απόσπασμα από την Επιστολή προς Ρωμαίους του σήμερον εορτάζοντος θεοφόρου Ιγνατίου.

-----
* Το motto εκ του Βίος και Πολιτεία και μερική θαυμάτων διήγησις του Οσίου Νίκωνος του Μετανοείτε (νεοελ. απόδ. Γ. Κατσούλα, έκδ. Τήνος, Αθήνα 1997, σ. 159, παραγρ. μδ΄ 13-17).

μετάνοια

Κατά τον άγιο Ισαάκ τον Σύρο: «... μετάνοια είναι το ν' αφήσει κάποιος τα προηγούμενά του αμαρτήματα και να λυπάται γι' αυτά».

αρχιμ. Αθανάσιος Αναστασίου, Χειραγωγία στη Μετάνοια. Πρακτικός οδηγός για το ιερό μυστήριο της εξομολογήσεως (έκδ. ΙΜ. Μ.Μετεώρου, 'Αγια Μετέωρα 2001, σ. 89). - Το παράθεμα εκ του «Λόγου πα΄» του Ισαάκ, Ασκητικά (έκδ. Ρηγοπούλου. 1976, σ. 380).

*

γ΄. Άλλοτε πάλι, ενώ διάβαινε ο Εφραίμ, με κάποια υποβολή του πονηρού, έρχεται μια κοινή γυναίκα και τον καλόπιανε για να σμίξη μαζί της αισχρά ή τουλάχιστο να τον κάμη να αγανακτήση, γιατί ποτέ δεν τον είχε δή τινάς να οργίζεται. Και τής λέγει: «Ακολούθησέ με».

Αφού πλησίασε δε σε τόπο όπου βρισκόταν πολύς κόσμος, τής είπε: «Εδώ, έλα και κάμε αυτό που θέλησες». Αλλά εκείνη, βλέποντας τον κόσμο, τού λέγει: «Πώς μπορούμε να το κάνουμε αυτό μπροστά σε τόσο κόσμο και να μη ντροπιασθούμε;». Και αυτός τής απαντά: «Αν τους ανθρώπους θα ντραπούμε, πολύ περισσότερο πρέπει να ντραπούμε τον Θεό, οπού όσα γίνονται στα κρυφά και στο σκοτάδι τα βλέπει και τα ελέγχει». Και εκείνη, ντροπιασμένη, έφυγε άπραχτη.

Είπε γέρων. Το ‘Γεροντικόν’ σε νεοελληνική απόδοση (υπό Βασ. Πέντζα, έκδ. Αστήρ – Παπαδημητρίου, Αθήνα 1983, σσ. 76-77).

για την πλεονεξία και την ακηδία

[...] η πλεονεξία είναι ειδωλολατρία [«και την πλεονεξίαν, ήτις εστίν ειδωλολατρία» (Κολ. Γ΄, 5).] Η φιλαργυρία εκδηλώνεται ως φιλοχρηματία, πλεονεξία, απληστία, σκληροκαρδία, ανελεημοσύνη, κλοπή, αρπαγή, δολιότητα, κλπ.

[...]

το αμάρτημα της γαστριμαργίας εκδηλώνεται ως λαιμαργία (αδηφαγία), πολυφαγία, χορτασμός, καλοφαγία, λαθροφαγία, κατάλυση νηστείας, μέθη, ύπνος, φιληδονία, λαγνεία, ασωτεία...

[...]

το αμάρτημα της ακηδίας εκδηλώνεται ως αμέλεια, λύπη, ραθυμία, οκνηρία, αδιαφορία, νωθρότητα, μικροψυχία, ολιγοψυχία, λιποψυχία, απιστία, απόγνωση, απελπισία.

αρχιμ. Αθανάσιος Αναστασίου, Χειραγωγία στη Μετάνοια. Πρακτικός οδηγός για το ιερό μυστήριο της εξομολογήσεως (έκδ. ΙΜ. Μ.Μετεώρου, 'Αγια Μετέωρα 2001, σσ. 45-46, 55). - Εις την δευτέρα και την τετάρτη εντολή.

για την υπερηφάνεια

Η υπερηφάνεια είναι η αρχή και το τέλος όλων των κακών. Αρχή και μητέρα της είναι η κενοδοξία. Υπερηφάνεια (κατά τον όσιο Ιωάννη της Κλίμακος [Κλίμαξ (έκδ. Ι.Μ. Παρακλήτου Ωρωπού Αττικής 1989, «Λόγος κβ΄, περί υπερηφανείας», σσ. 246-247]) είναι:

άρνηση Θεού – εφεύρεση των δαιμόνων – απόγονος των επαίνων – εξουδένωση των ανθρώπων – μητέρα της κατακρίσεως – απόδειξη ακαρπίας – φυγαδευτήριο της βοήθειας του Θεού – πρόδρομος της παραφροσύνης – πρόξενος πτώσεων – αιτία της επιληψίας – πηγή του θυμού – θύρα της υποκρισίας – στήριγμα των δαιμόνων – φύλακας των αμαρτημάτων – δημιουργός της ασπλαγχνίας – άγνοια της συμπαθείας – πικρός κριτής – απάνθρωπος δικαστής – αντίπαλος του Θεού – ρίζα της βλασφημίας – λήθη των αμαρτημάτων – ακέφαλη πλάνη – αρχή και τέλος όλων των κακών.

*

Η υπερηφάνεια δεν είναι μία απλή αδυναμία. Υποκρύπτεται κάτω από όλες μας τις αμαρτίες, υφέρπει σε κάθε μας πράξη και δηλητηριάζει και αχρηστεύει και τα καλά μας έργα.

«...Και όπως μία κολλητική και θανατηφόρα αρρώστεια δεν καταστρέφει ένα μέλος του σώματος, αλλά ολόκληρο το σώμα, έτσι και η υπερηφάνεια όχι μόνον ένα μέρος της ψυχής, αλλά ολόκληρη την καταστρέφει...

...Η υπερηφάνεια όμως, όταν κυριεύσει την άθλια ψυχή, σαν φοβερότατος τύραννος που κατέλαβε μια μεγάλη και δοξασμένη πόλη, την καταστρέφει ολόκληρη και την κατεδαφίζει από τα θεμέλια».

αρχιμ. Αθανάσιος Αναστασίου, Χειραγωγία στη Μετάνοια. Πρακτικός οδηγός για το ιερό μυστήριο της εξομολογήσεως (έκδ. ΙΜ. Μ.Μετεώρου, 'Αγια Μετέωρα 2001, σ. 49). - Το δεύτερο παράθεμα εκ του οσίου Κασσιανού του Ρωμαίου, «Λόγος προς τον Επίσκοπο Κάστορα περί των οκτώ λογισμών της κακίας», εις Φιλοκαλία (έκδ. Το Περιβόλι της Παναγιάς, Θεσσαλονίκη 1989, τ.Α΄, σσ. 109-110).

στα όνειρα

«εκείνος που πιστεύει στα όνειρα είναι εντελώς άσοφος και άπειρος, ενώ αυτός που δεν πιστεύει τίποτε είναι πραγματικά συνετός και σοφός. Εάν αρχίσωμε να πιστεύωμε στους δαίμονες κοιμώμενοι, ύστερα θα εμπεζόμεθα από αυτούς και ξύπνιοι...

Οι δαίμονες της κενοδοξίας εμφανίζονται στον ύπνο μας σαν προφήτες, συμπεραίνουν, σαν πανούργοι που είναι, μερικά από τα μέλλοντα να συμβούν και μάς τα προαναγγέλλουν. Και όταν αυτά πραγματοποιηθούν, εμείς μένομε έκθαμβοι, και υπερηφανεύεται ο λογισμός μας με την ιδέα ότι πλησιάσαμε στο προορατικό χάρισμα.

Σε όσους τον πιστεύουν, ο δαίμων αυτός φάνηκε πολλές φορές αληθινός προφήτης. Σε όσους όμως τον περιφρονούν πάντοτε αποδείχτηκε ψεύτης. Διότι, σαν πνευματική ύπαρξη που είναι, βλέπει όσα συμβαίνουν μέσα στην ατμόσφαιρα· και μόλις αντιληφθή ότι κάποιος πεθαίνει, τρέχει αμέσως σ' εκείνους που είναι ελαφρόμυαλοι και τούς το προλέγει με τα όνειρα.

Τίποτε μελλοντικό δεν γνωρίζουν οι δαίμονες από προγνωστική δύναμη. Διότι τότε θα μπορούσαν και οι μάγοι να μάς προλέγουν τον θάνατό μας».

αρχιμ. Αθανάσιος Αναστασίου, Χειραγωγία στη Μετάνοια. Πρακτικός οδηγός για το ιερό μυστήριο της εξομολογήσεως (έκδ. ΙΜ. Μ.Μετεώρου, 'Αγια Μετέωρα 2001, σ. 46). - Παράθεμα εκ του οσίου Ιωάννου του Σιναΐτου, Κλίμαξ (έκδ. Ι.Μ. Παρακλήτου Ωρωπού Αττικής 1989, «Λόγος γ΄, περί ξενιτείας», σσ. 60-61).

αθάνατος δ' ο γαμών

Όμματ' έχεις Ήρης, Μελίτη, τας χείρας Αθήνης,
τους μαζούς Παφίης, τα σφυρά της Θέτιδος.
Ευδαίμων ο βλέπων σε· τρισόλβιος όστις ακούει·
ημίθεος δ' ο φιλών· αθάνατος δ' ο γαμών.

(= Τα χέρια έχεις της Αθηνάς, τα μάτια της Ήρας,
της Αφροδίτης τα βυζιά και τα σφυρά της Θέτιδας, Μελίτη!
Όποιος σε βλέπει είναι ευτυχής, τρισόλβιος όποιος σ' ακούει,
ημίθεος όποιος σε φιλεί, θεός αυτός με εσέ που σμίγει!)

Ρουφίνος, επίγραμμα 94 της παλατινής ανθολογίας για την εταίρα Μελίτη.

Χρ. Δημητρουλόπουλος, Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας. Ένα ανέκδοτο πρωτονεοελληνικό ποίημα για τον Μέγα Αλέξανδρο (κριτική έκδοση, με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, ιδίοις αναλώμ., Αθήνα 1999, σσ. 131-132).

εις το κλινάριν έπεσαν οι δύο τους αντάμα

να σε φιλώ, να με φιλής και άλλον πόθον ου θέλω

και να περιπλεκόμεσθεν ως ο κισσός το δένδρον·

να σε βλέπω να χαίρωμαι, να θάλλη η ψυχή μου

(Μ 1168-1170)

να μπαίνω στες αγκάλες σου να σε φιλώ σαν θέλω·

(Σ 1155) *

ετρώγασιν, επίνασιν, εχαίρονταν αντάμα.
Και το κλινάρι έστρωσαν και στέκετον, σαν πρέπει
με τα χρυσά και αργυρά ήτον αεί στρωμένον,
τα σαμουντάνια ήφθησαν τριγύρου του κλινάριν.
Ημέρα δε επλήρωσεν. Έφθασεν η εσπέρα,
εις το κλινάριν έπεσαν οι δύο τους αντάμα,
η αυθεντία σας ηξεύρετε οι δύο τί εκάμαν.
Τον πόθον τον εχόρτασαν και σε αγάπην πίπτουν
και χωρισμόν ουκ είχασιν, αλλήλων να χωρίσουν,
εχαίρονταν, ευφραίνονταν, ετρώγασιν, επίναν. (Μ 1274-1283)

Απόσπασμα της Διήγησης Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας, εκ του κώδικος νο. 197 της Μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων, 17ου αι.- Η πιο πεζή διασκευή της Μονής του Σινά (κώδικας 2122 του ιδίου αιώνος) δίδει:

Λοιπόν ως εδιάβην η ημέρα και έσωσεν η νύχτα,
εσηκώθηκαν οι άρχοντες με τον σύντεκνον και με τον βασιλέαν,
επήγαν τον εις το κλινάρι οπού ήτον η ωραία,
στρώματα χρυσοκλαβαρικά εστρώσασιν οι βάϊες
και παπλώματα χρυσά με τες χρυσές τες ούγιες,
σεντόνια χρυσοκόκκινα, τριγύρου μαργαριτάριν
και προσκέφαλα χρυσαφικά, τριγύρου το λιθάριν,
εγύρισαν κ' εξέβηκαν οι άρχοντες εκείνοι.
Ο βασιλεύς ανέμεινεν μόνος μετά κείνην,
ήπταν τα κανδηλέρια γύρωθεν το κλινάριν.
Ο Αλέξανδρος περιλαμβάνει την και πέφτει με την κόρην
και η αυθεντία σας έξευρε τί έποικαν εκείνοι.
Εδιάβη πάλιν η νύχτα και ήλθεν η ημέρα,
εσηκώθη ο βασιλεύς το πρωΐ με την ωραία
και πάλιν ήλθαν οι άρχοντες κι όλον τ' αρχοντολόγιν (Μ 1236-1250)

σαμουντάνια = τουρκική λέξη, σημαίνει· τα κηροπήγια
χρυσοκλαβαρικά = κεντήματα που γίνονταν με χρυσά ή ασημένια σύρματα, χρυσονήματα, μετάξια στερεωμένα πάνω στο ύφασμα.

Χρ. Δημητρουλόπουλος, Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας. Ένα ανέκδοτο πρωτονεοελληνικό ποίημα για τον Μέγα Αλέξανδρο (κριτική έκδοση, με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, ιδίοις αναλώμ., Αθήνα 1999, σσ. 294-295, βλ. και σσ. 334, 353, 357).

----- 
* Οι στίχοι στο motto εκ του ιδίου (σσ. 284-285), όπου ομιλεί «η εύμορφος η κόρη» (Μ 1162)!

παροιμία

[...] η νέα από το θυμό της λόγω του ότι ο νέος απάντησε σωστά στα ερωτήματά της αναζητά μια καινούργια αφορμή για να τον μπερδέψει. Κατέβαζει λοιπόν τα βρακιά της και λέγει:

«Χωρίς σμπόρμπερη και μπάλα,
πώς ευρέθη τούτ' η φάλλα;»*

Ο νέος πανέξυπνος δε χάνει καιρό, κατεβάζει και αυτός τα βρακιά του και τής λέγει:

«Χωρίς κοπρέα και νερό,
πώς ευρέθ' αγγούρι δώ;»*

*

«Μπούλμπερη (ή κυθηραϊστί σμπόρμπερη) η πυρίτις (ιτ. polvere)·
φάλλα = τρύπα, κυρίως άνοιγμα, οπή εις πλοίον δι' ής εισρέει ύδωρ (ιτ. falla)».

(Βλ. Ν. Πολίτου, Παρατηρήσεις εις τα αινιγματικά παραμύθια, σ. 384 και σημ. 3).

Ερμηνεία της παροιμίας: Πώς δύναται να υπάρχη αιτιατόν άνευ αιτίας;

(Βλ. Ι. Βενιζέλου, Παροιμίαι δημώδεις συλλεγείσαι και ερμηνευθείσαι, Ερμούπολη 1867, σ. 341, αριθμ. 71).

Χρ. Δημητρουλόπουλος, Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας. Ένα ανέκδοτο πρωτονεοελληνικό ποίημα για τον Μέγα Αλέξανδρο (κριτική έκδοση, με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, ιδίοις αναλώμ., Αθήνα 1999, σσ. 87-88).

-----
* Ελεύθερη μετάφραση:
- Χωρίς μπαρούτι και μπομπάρδα, πώς εγίνηκ' η τρουπάρα,
- Χωρίς χώμα και νερό, πώς ευρέθη αγγούρι εδώ!

φάνηκε ανώριμη

Άκουσον, νέε αδελφέ, λόγια εδικά μας·

εσύ 'σαι νέος εύμορφος, ομοιάζεις εκ φρονίμων,

ξανθός, σγουρός, ερωτικός, από καλών γονέων *

Η βασιλοπούλα έβγαλε τα σκουλαρίκια της, δύο μικρές πέρλες, τις έδωσε στην οικονόμο της και τής είπε: Πήγαινε να τίς δώσεις στον φιλοξενούμενό μας και φέρε μου την απάντηση. Όταν αυτή έφερε τις πέρλες στον νέο, αυτός τίς εξέτασε και υπολόγισε τον ακριβή τους όγκο· έπειτα έβαλε δίπλα σ' εκείνες άλλες τρείς όμοιες και τής είπε να τίς δώσει στην κυρά της. Η βασιλοπούλα, βλέποντας τις πέντε πέρλες, τίς ζύγισε. Τίς εξέτασε λεπτομερώς στη ζυγαριά, τίς έσπασε με την ίδια πέτρα που τίς είχε ζυγίσει και τίς έκανε σαν σκόνη.

Έριξε πάνω μία χούφτα ζάχαρη, ανακάτεψε τη ζάχαρη με τις πέρλες και τίς ξανάστειλε στον φιλοξενούμενό της. Αυτός κατάλαβε την πονηριά της. Ζήτησε μια κούπα γάλα από την υπηρέτρια και έριξε μέσα τη σκόνη (ζάχαρη και πέρλες) και τήν έστειλε στην πριγκίπισσα. Αυτή πήρε την κούπα, ήπιε το γάλα και το κατακάθι, που έμεινε, το ζύγισε με το ίδιο βάρος, όπως την πρώτη φορά, και η ζυγαριά δεν έδειξε ούτε δράμι λιγότερο.

Για αυτά τα «τεστ» [ευφυΐας] έδωσε την εξής απάντηση στον πατέρα της:

Με τις πέρλες που έβγαλα από τα αυτιά μου ήθελα να πώ ότι η ζωή είναι, όπως οι πολύτιμες πέτρες, δύο μέρες. Αυτός προσθέτοντας στις δύο, άλλες τρεις, υπονοούσε το εξής: Έστω κι αν ήταν πέντε μέρες, πάντα γρήγορα περνά. Όταν πρόσθεσα τη ζάχαρη στις πέρλες και τα ανακάτεψα, εννοούσα ότι αυτή η ζωή είναι ανακατεμένη με χαρές, όπως οι πέρλες με τη ζάχαρη, και αναρωτιόμουν ποιός θα μπορέσει να διαχωρίσει τα δύο αυτά στοιχεία με μαγείες και αλχημείες. Αυτός που έχυσε γάλα στο μίγμα ήθελε να δείξει ότι η ζάχαρη ανακατεμένη με τις πέρλες διαλύεται σε μια σταγόνα γάλακτος. Εγώ, πίνοντας το γάλα, φάνηκα μπροστά του ανώριμη.

Από το ρομαντικό έπος του Πέρση ποιητή Νιζαμί (1141-1209), Τα εφτά πορτραίτα.

Χρ. Δημητρουλόπουλος, Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας. Ένα ανέκδοτο πρωτονεοελληνικό ποίημα για τον Μέγα Αλέξανδρο (κριτική έκδοση, με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, ιδίοις αναλώμ., Αθήνα 1999, σσ. 310-311).

----- 
* Το motto εκ του ιδίου, (σ. 206), Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας και δη και στίχοι Μ 131-133, εκ του κώδικος νο. 197 της Μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων, 17ου αι., όπου ομιλούν οι θυρωροί της βασιλίσσης προς τον Αλέξανδρον.

αίνιγμα

Άρχεται η βασίλισσα και ερωτά τον νεόν

ερώτημα γραμματικόν, ερωτικόν και ωραίον *

πού στέκεσαι να με το πής, ετούτο που σε λέγω, (Μ 330)

Λύση
πού στέκομαι, με ερώτησες, ερώτημά σου πρώτον·
εις ζωήν και εις θάνατον με τέσσαρα παρτία
πρώτον εις πύρ γαρ στέκομαι και δεύτερον εις ύδωρ,
το τρίτον δε <σ>τον άνεμον και τέταρτον εις χώμα·
εις αυτά γαρ τα τέσσαρα στέκεται η ψυχή μου
και ειν' εντός του σώματος και έχω την ζωήν μου. (Μ 352-357)


Σημείωση 225: Αναμφισβήτητα το αίνιγμα αυτό δηλώνει τα τέσσερα στοιχεία από τα οποία αποτελείται το ανθρώπινο σώμα.

Πρώτος ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος (5ος π.Χ. αι.) είπε: «Τέσσαρα γαρ πάντων ριζώματα πρώτον άκουε· Ζευς αργής Ήρη τε φερέσβιος ηδ' Αϊδωνεύς Νήστις θ', ή δακρύοις τέγγει κρούνωμα βρότειον».

Για την αλληγορική σημασία των ονομάτων Ζεύς, Ήρη, Αϊδωνεύς και Νήστις πληροφορούμεθα τα ακόλουθα: «Εδόκει δ' αυτώ τάδε· στοιχεία μεν είναι τέτταρα, πύρ, ύδωρ, γήν, αέρα... Δία μεν το πύρ λέγων, Ήρην δε την γήν, Αϊδωνέα δε τον αέρα, Νήστιν δε το ύδωρ». (Βλ. Α. Παπανικολάου, «Αήρ, Αναξιμένης και Corpus Hippocraticum», Παρνασσός 31 (1989) 15 και σημείωση 9).

Χρ. Δημητρουλόπουλος, Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας. Ένα ανέκδοτο πρωτονεοελληνικό ποίημα για τον Μέγα Αλέξανδρο (κριτική έκδοση, με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, ιδίοις αναλώμ., Αθήνα 1999, σσ. 151 και 220, 222).


-----
 * Το motto εκ του ιδίου, (σ. 244), Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας, στίχοι Μ 643-644, εκ του ιδίου πάντα κώδικος (νο. 197) της Μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων του 17ου αι. Στην διασκευή του Σινά αντιμετατίθενται οι δυό μεσαίες λέξεις: «ερώτημα, ερωτικόν, γραμματικόν ωραίον» (Σ 652). (ό.π., σ. 245).

χαιρετισμοί

«Χαίρε, δέσποτα, βασιλεύ Σεμίραμης ωραίας,
χαίρε, αυθέντα φρόνιμε, των Συριανών ο ρήγας,
χαίρε, άρχων πανένδοξε, φρόνιμε των αρχόντων,
χαίρε, καλόν τραντάφυλλον, φυτόν εκ των γονέων,
χαίρε, αυθέντα θαυμαστέ και παραδείσου κάλλος,
χαίρε, η δόξα της αυγής, χαίρε, χαρά της λύπης,
χαίρε, τιμή της αρετής, χαίρε, στέμμα της τύχης,
χαίρε, βασίλισσας ανήρ, ωραίας της κουρτέσας,
άκοσμα της ανατολής και όνομα της δύσης,
χαίρε, Συρίας βασιλεύ και της Περσίας αυθέντα,
εσένα πρέπουν οι χαρές με την κουρτέσαν ταύτην,
θέλομεν γαρ από του νυν να είσαι βασιλεύς μας...» (Μ 758-769)

Χρ. Δημητρουλόπουλος, Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας. Ένα ανέκδοτο πρωτονεοελληνικό ποίημα για τον Μέγα Αλέξανδρο (κριτική έκδοση, με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, ιδίοις αναλώμ., Αθήνα 1999, σ. 254). -Εδώ απόσπασμα της Διήγησης Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας, εκ του κώδικος νο. 197 της Μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων, 17ου αι., όπου προσφωνούν οι άρχοντες της βασιλίσσης τον Αλέξανδρον μετά την επιτυχή του απόκριση στην βασίλισσα.

τα νησιά του μυστηρίου

Η Φυσική Ιστορία αυτών των νησιών [Γκαλαπάγκος] είναι εξαιρετικά περίεργη κι αξιοπρόσεκτη. Τα περισσότερα οργανικά είδη είναι γηγενή και δεν βρίσκονται πουθενά αλλού· υπάρχει επίσης διαφορά ανάμεσα στους πληθυσμούς των ποικίλων νησιών· ωστόσο όλα δείχνουν πως σχετίζονται μ' εκείνους της Αμερικής, μολονότι διαχωρίζονται απ' αυτήν την ήπειρο με τον ανοιχτό ωκεανό, μια και απέχουν πεντακόσια με εξακόσια μίλια.

Το αρχιπέλαγος είναι ένας μικρός κόσμος αφ' εαυτού, ή ορθότερα ένας δορυφόρος της Αμερικής, παρ' ότι δημιούργησε παράτροπους αποίκους και διαμορφώθηκε τελικά από τα γνήσια δημιουργήματά του. Εάν αναλογιστούμε το μικρό μέγευθος αυτών των νησιών, αισθανόμαστε ακόμη πιο έκπληκτοι από τον αριθμό των γηγενών όντων, και το περιορισμένο φάσμα τους.

Βλέποντας κάθε ύψωμα να επιστέφεται με τον κρατήρα του και τα όρια των περισσοτέρων ρευμάτων λάβας να είναι ακόμη διακριτά, αρχίζουμε να πιστεύουμε ότι σε κάποια πρόσφατη γεωλογικά περίοδο, εδώ ο απέραντος ωκεανός διανοίχτηκε.

'Ετσι, φαίνεται να πλησιάζουμε στο μεγάλο γεγονός -το μυστήριο των μυστηρίων- την πρώτη εμφάνιση όντων επί της γής.

Από τις σημειώσεις του ταξιδιού (1831-1836) του με το Beagle, που γράφει στα 1837 ο Κάρολος Δαρβίνος, Αρχιπέλαγος Γκαλαπάγκος (μτφρ. Γ. Μερτίκας, έκδ. Λεβιάθαν, Αθήνα 1996, σσ. 19-20). - Στο πρωτότυπο το κείμενο του ομώνυμου 17ου κεφαλαίου, εδωδά! - Ο τίτλος στο πρωτότυπο: Charles Darwin, The Voyage of the Beagle (Chapter XVII: Galapagos Archipelago).

ο δρόμος του νερού

Το φ. 278v, το οποίο ήταν προορισμένο

για εικονογράφηση,

έχει παραμείνει λευκό.*

Η χελώνα είναι λάτρης του νερού, πίνει τεράστιες ποσότητες και κυλιέται με ηδονή στη λάσπη. Μονάχα τα μεγαλύτερα νησιά έχουν πηγές, κι αυτές απαντώνται πάντα προς τα κεντρικά μέρη και σε σημαντικό ύψος.

'Οσες χελώνες, άρα, βρίσκονται σε χαμηλότερες περιοχές, όταν διψούν υποχρεούνται να διασχίσουν μακρά απόσταση. Εξ αιτίας αυτού, φαρδιά και καλοπατημένα μονοπάτια διαχέονται προς όλες τις κατευθύνσεις, από τα πηγάδια έως κάτω, στην ακτή· και οι Ισπανοί, ακολουθώντας τα, πρωτοανακάλυψαν τους χώρους με νερό.

*

'Οταν αποβιβάστηκα στη νήσο Τσάτχαμ, δεν μπορούσα να φανταστώ τι είδους ζώο ταξίδευε τόσο μεθοδικά κατά μήκος των καλά επιλεγμένων μονοπατιών. 'Ηταν περίεργο θέαμα να βλέπεις κοντά στις πηγές πολλά από τα τεράστια τούτα τέρατα· μια ομάδα ταξίδευε διψασμένη προς τα άνω με προτεταμένους λαιμούς, και κάποια άλλη ομάδα επέστρεφε, αφού είχε κορέσει τη δίψα της.

*

'Οταν η χελώνα φθάσει στην πηγή, σχεδόν χωρίς να λογαριάζει τους θεατές χώνει το κεφάλι της στο νερό πάνω από τα μάτια της, και ρουφά αχόρταγα μεγάλες χαψιές, με ρυθμό δέκα περίπου ανά λεπτό.

Οι κάτοικοι υποστηρίζουν ότι κάθε ζώο παραμένει τρεις ή τέσσερις ημέρες πλησίον του νερού και στη συνέχεια επιστρέφει στην πεδινότερη χώρα· διαφέρουν ωστόσο στους υπολογισμούς τους όσον αφορά τη συχνότητα αυτών των επισκέψεων. Το ζώον ενδέχεται να τις κανονίζει σύμφωνα με τη φύση της τροφής που καταναλώνει. Είναι, εν τούτοις, βέβαιο, πως χελώνες μπορεί να ζούν ακόμη και σ' όσα νησιά δεν υπάρχει νερό, παρά μόνον ό,τι πέφτει κατά τη διάρκεια των ελάχιστων βροχών του έτους.

Κάρολος Δαρβίνος, Αρχιπέλαγος Γκαλαπάγκος (μτφρ. Γ. Μερτίκας, έκδ. Λεβιάθαν, Αθήνα 1996, σσ. 27-28). - Στο πρωτότυπο το 17ο κεφάλαιο, εδωδά!

-----
* Το motto απόσπασμα από περιγραφή ενός χειρογράφου [Βουλής 11] από τον Παν. Βασιλείου (Βαρλαάμ και Ιωάσαφ. Συμβολή στη μελέτη των δημωδών παραλλαγών του μυθιστορήματος, έκδ. ΙΝΣ - Ιδρ. Μαν. Τριανταφυλλίδη, Θεσ/νίκη 2004, σ. 23).

σαύρες μεν αλλά απουσία βατράχων

Στις κινήσεις τους είναι αργές και νωθρές. 'Οταν δεν φοβούνται, έρπουν αργόσυρτα με τις ουρές και τις κοιλιές ν' ακουμπούν στο έδαφος. Συχνά σταματούν κι αποκοιμούνται στιγμιαία, κλείνοντας τα μάτια κι απλώνοντας τα πίσω πόδια στο στεγνό χώμα.

*

Αυτό το ζώο όταν ανασκάπτει τη φωλιά του, δουλεύει εναλλάξ με τις αντίθετες πλευρές του σώματός του. Με το ένα πρόσθιο πόδι για σύντομο διάστημα σκαλίζει το χώμα, και το ρίχνει προς το οπίσθιο πόδι, που είναι σωστά τοποθετημένο ώστε να το εκβάλει από το στόμιο της τρύπας. 'Αμα κουραστεί τούτη η πλευρά του σώματος, αναλαμβάνει το έργο η άλλη, και ούτω καθ' εξής εναλλάξ. Παρακολούθησα μία για μεγάλο διάστημα, μέχρις ότου το μισό σώμα της βυθίστηκε στο έδαφος· τότε πλησίασα και την έσυρα από την ουρά· εξεπλάγη κι αμέσως άλλαξε θέση για να δεί τι συνέβαινε· και τότε με κοίταξε κατάματα, ίσα για να πεί: «Τί έπαθες και μού τραβάς την ουρά;»

*

Η απουσία της οικογένειας του βατράχου σε νησιά ωκεανών είναι λίαν αξιοσημείωτη, εάν συγκριθεί με την περίπτωση των σαυρών, οι οποίες βρίθουν στα περισσότερα εκ των μικρότερων νησιών. Θα μπορούσε να τεθεί το ερώτημα, κατά πόσον αυτό οφείλεται στις διαφορετικές ικανότητες μεταφοράς μέσω αλμυρού ύδατος των αυγών σαυρών που προστατεύονται από ασβεστώδη επένδυση, εν αντιθέσει προς τον γλοιώδη γόνο των βατράχων.

Κάρολος Δαρβίνος, Αρχιπέλαγος Γκαλαπάγκος (μτφρ. Γ. Μερτίκας, έκδ. Λεβιάθαν, Αθήνα 1996, σσ. 35, 35-36, 26). - Στο πρωτότυπο το 17ο κεφάλαιο, εδωδά!

τα πουλιά

Δεν έχω συναντήσει καμμιά περιγραφή τόσο ήμερων χερσαίων πτηνών σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου, όπως αυτά των Γκαλαπάγκος και των νησιών Φώλκλαντς. Και οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι από τα ελάχιστα αρχιπελάγη κάθε μεγέθους, τα οποία όταν ανακαλύφθηκαν ήσαν ακατοίκητα από ανθρώπους, αυτά τα δύο είναι μεταξύ των σπουδαιότερων. Από τις προηγούμενες περιγραφές οφείλουμε, νομίζω, να συμπεράνουμε,

πρώτον, ότι η αγριότητα των πτηνών στη σχέση τους με τον άνθρωπο, είναι κάποιο επιμέρους ένστικτο που κατευθύνεται εναντίον του, και δεν εξαρτάται από οποιοδήποτε γενικό βαθμό επιφύλαξης, όπως απορρέει από άλλες πηγές κινδύνου·

δεύτερον, ότι δεν προσκτάται απ' αυτά σε σύντομο διάστημα, ακόμη κι όταν καταδιώκονται· αλλ' ότι στην πορεία των διαδοχικών γενεών καταγράφεται στον γενετικό τους κώδικα. Συνηθίσαμε να βλέπουμε ένστικτα κατοικίδιων ζώων να γίνονται κληρονομικά· μα σ' όσα βρίσκονται σε φυσική κατάσταση, είναι σπανιότερο ν' αποκαλύψουμε παραδείγματα τέτοιας επίκτητης γνώσης.

'Οσον αφορά την αγριότητα των πτηνών προς ανθρώπους, δεν υπάρχει άλλος τρόπος εξήγησής της. Λίγα νέα πτηνά στην Αγγλία υπέστησαν βλάβη από άνθρωπο, όλα εν τούτοις τον φοβούνται: πολλές μονάδες, από την άλλη πλευρά, τόσο στα Γκαλαπάγκος όσο και στα Φώλκλαντς, υπέστησαν βλάβη, αλλά δεν έμαθαν ακόμη εκείνον τον ευεργετικό φόβο. Απ' αυτά τα γεγονότα καταλαβαίνουμε τι όλεθρο προκάλεσε η εισαγωγή κάθε νέου αρπακτικού σε μια χώρα, προτού τα ένστικτα των ιθαγενών προσαρμοστούν στην πανουργία και τη δύναμη του ξένου.

Κάρολος Δαρβίνος, Αρχιπέλαγος Γκαλαπάγκος (μτφρ. Γ. Μερτίκας, έκδ. Λεβιάθαν, Αθήνα 1996, σσ. 51-52). Εδώ η καταληκτική σημείωση από το έβδομο κεφάλαιο των Σημειώσεων του ταξιδιού του με το Beagle (1831-1836), όπου ο έμφρων αναγνώστης αναγνωρίζει κατ' ελάχιστον το έναυσμα που δόθηκε στον 'Αλφρεντ Χίτσοκ για να σκηνοθετίσει την ομώνυμη ταινία του. Στην λέξη 'αρπακτικό' της τελευταίας περιόδου εννοώ τον άνθρωπο ενώ με κείνο το 'ιθαγενών' εννοώ τα δύσμοιρα πτηνά! Ο ίδιος.-

Στο πρωτότυπο το 17ο κεφάλαιο, εδωδά!

εδώ γεννήθηκε η δημοκρατία;

«​​​​Εδώ γεννήθηκε η δημοκρατία». Το στερεότυπο που δείχνει τον τόπο αποκρύπτει τον τρόπο. Το οιδιπόδειο μπορεί να γεννήθηκε στη νυφική κλίνη των γονέων, πλην όμως η ενέργεια που του επέτρεψε να γίνει κόμβος στη σύνταξη του ασυνείδητου είναι ο τρόπος που συνδέει τον νεαρό βλαστό με την ευτυχή μητέρα. Τουλάχιστον κατά Φρόιντ, που απήγαγε τον δυστυχή Οιδίποδα από την τραγική σκηνή και τον εκδημοκράτισε μεταφέροντάς τον στα ντιβάνια της ψυχανάλυσης. Ο τρόπος της δημοκρατίας είναι ο λόγος. Είναι η ανακάλυψη των δυνατοτήτων της μηχανής αυτής της ανθρώπινης ύπαρξης. Η δυνατότητά της να επηρεάζει την ανθρώπινη συνύπαρξη, να τη μετασχηματίζει, να αναπαράγει το παρελθόν, να δείχνει το μέλλον, ένα συντακτικό που συνέδεε τον νου με τα έργα του. Οπως ισχύει για όλες τις μηχανές η χρησιμότητά τους κρίνεται εκ του αποτελέσματος. Αν οι λόγοι απέχουν από τα έργα, τότε η αξία τους εξανεμίζεται. Το υπενθυμίζει ο Περικλής στον Επιτάφιο. Είναι η αρχή της πολιτικής, με άλλα λόγια της δημοκρατίας.

Η σύγχρονη δημοκρατία διαφέρει από την αθηναϊκή στα περισσότερα σημεία. Κατ’ αρχάς, η αθηναϊκή ήταν υπαίθρια. Μια ξαφνική συννεφιά, ένας απότομος ήλιος, ένα γεράκι που πέταξε από τα δεξιά ή τα αριστερά μπορούσε να επηρεάσει τη διάθεση, κατά συνέπεια τις αποφάσεις μιας ομήγυρης η οποία παρέμενε θρησκόληπτη και δεισιδαίμων. Οταν άλλαξαν τη θέση της Πνύκας για να μην επηρεάζει τις ψηφοφορίες, αυτό είχαν κατά νου. Καμία σχέση με τη ρωμαϊκή, που οι αποφάσεις λαμβάνονταν στον περίκλειστο χώρο της Συγκλήτου, και η οποία αποτελεί το πραγματικό πρότυπο της σύγχρονης δημοκρατίας και των κοινοβουλίων της. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Ιακωβίνοι υιοθετούσαν ρωμαϊκά ψευδώνυμα.

'Ηταν «άμεση» η δημοκρατία στην Αθήνα του 5ου αιώνα; Αμεση διότι μπορούσαν να ψηφίσουν όλοι οι άνδρες πολίτες, καμιά εικοσιπενταριά χιλιάδες σε ένα σύνολο πληθυσμού 250.000. Με μία διαφορά: Η «αμεσότητα» δεν σήμαινε και ισοτιμία. Ολοι είχαν δικαίωμα να αγορεύσουν, όμως ούτε αγόρευαν όλοι ούτε οι αγορεύσεις τους είχαν την ίδια αξία. Ο Δικαιόπολις του Αριστοφάνη έχει πάει αξημέρωτα στην Εκκλησία, πλην όμως, επειδή αντιλαμβάνεται την αδυναμία του επιστρέφει στις Αχαρνές και συνάπτει μόνος του ειρήνη με τη Σπάρτη.

Ξέρει ότι δεν έχει τη δύναμη να πείσει, διότι δεν κατέχει τον μηχανισμό του λόγου, και κάνει του κεφαλιού του.

Η πραγματική συγγένεια της σύγχρονης δημοκρατίας με την αθηναϊκή είναι η δύναμη του λόγου, της πειθούς. Οταν η δύναμη του λόγου εξασθενίσει, όταν δηλαδή η δημοκρατία χάσει την ισχύ της πειθούς, τότε χάνει και το υπαρξιακό της έρεισμα.

*

Η ταυτότητα, ατομική ή συλλογική, δεν είναι προϊόν διανοητικής διεργασίας. Ή μάλλον, για να είμαι ακριβής, η διανοητική διεργασία είναι απαραίτητη για να επεξεργαστεί ένα πρωτογενές αίσθημα. Είναι το αίσθημα του τόπου, είναι το αίσθημα της μουσικής του, το φως στη ζωγραφική του Παρθένη και του Παπαλουκά, η αναγεννησιακή χαλαρότητα του σώματος στον Τσαρούχη, ο κυματισμός της φράσης στον Παπαδιαμάντη, η μεγαλομανία του Παπαρρηγόπουλου και η τρέλα του Γιαννόπουλου. Είναι το αίσθημα της γλώσσας. Το αίσθημα της κοινότητάς μας ξεκινά από τη στιγμή που συνειδητοποιούμε ότι μιλούμε την αρχαιότερη ευρωπαϊκή γλώσσα. Πεισματάρηδες, την περιφρονούμε και την κακοποιούμε, όμως συνεχίζουμε να τη μιλάμε και να τη γράφουμε. Είναι προς το συμφέρον μας; Η ταυτότητα δεν είναι ζήτημα συμφέροντος.

*

«Χωρίς την αίσθηση του ωραίου ο έρωτας δεν θα ήταν παρά μια εξοργιστική ανάγκη». Το γράφει ο Σοπενχάουερ στη «Μεταφυσική του έρωτα». Κατεβαίνοντας μερικά σκαλοπάτια στην κλίμακα των ανθρωπίνων αξιών, το ίδιο θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει και για την πείνα. [...]

Η δωρική λιτότητα του Κωνσταντίνου Καραμανλή, η ρητορική δεινότητα του Ανδρέα Παπανδρέου, ή η εντελώς προσωποποιημένη ευφυΐα του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη αυτή την αίσθηση κατέθεταν στα κοινά. Και το ψέμα είναι απαραίτητο συστατικό στην παλέτα της πολιτικής τέχνης. «Και πώς θα τους πείσουμε να δεχθούν όλ’ αυτά που τους λέμε Σωκράτη;», «Θα τους πούμε ένα ευγενές ψεύδος, ότι όλ’ αυτά τα όρισαν οι θεοί». Το «ευγενές ψεύδος» λειτουργεί ως αίσθηση του ωραίου ακόμη και στο απολυταρχικό σύστημα που οραματίζεται ο Πλάτων στην «Πολιτεία». Το «αγενές ψεύδος» μετατρέπει την άσκηση πολιτικής εξουσίας σε μια εξοργιστική ανάγκη. Μετατρέπει τη δημοκρατία σε μια κατ’ ανάγκην συμβίωση, έναν γάμο προσώπων που κάθε πρωί, όταν αντικρίζουν ο ένας τον άλλον, μετανιώνουν για την ώρα και τη στιγμή που συναντήθηκαν. Οταν το «αγενές ψεύδος» προβάλλεται καθ’ έξιν και κατ’ εξακολούθησιν μετατρέπεται σε στρατηγική της ασχήμιας.

*

Έ​​χουν και οι λέξεις την οικολογία τους. Εντάσσονται κοινώς σε μια γλωσσική αλυσίδα η οποία προσθέτει ή αφαιρεί από τη σημασία τους. Όταν υπενθυμίζουμε το κοινότοπον ότι οι λέξεις δεν είναι από μόνες τους χυδαίες, χυδαίες όμως τις κάνει ο τρόπος που τις χρησιμοποιείς, αυτό εννοούμε. Ένα γυμνό σώμα δεν είναι χυδαίο. Αν όμως το εντάξεις στο περιβάλλον της πορνογραφίας γίνεται χυδαίο. Ο Εκτωρ, στο Θ της Ιλιάδος, φωνάζει στον χτυπημένο από τους κεραυνούς του Δία Διομήδη: «τράβα κούκλα» - έρρε γλήνη. Λίγο πιο κάτω ο Ζευς αποκαλεί τη σύζυγό του Ηρα «σκύλα». «Σκυλότατη» για την ακρίβεια, «κύντατη». «Τρίχες» αποκαλεί ο Αχιλλεύς τα δώρα που του υπόσχεται ο Αγαμέμνων για να τον πείσει να επανέλθει στον πόλεμο. Αν όλες αυτές τις εκφράσεις τις απομονώσεις από το ηρωικό περιβάλλον του έπους γίνονται βρισιές του χειρίστου είδους. Δηλώνουν αγένεια, ποταπότητα και βγάζουν στην επιφάνεια την ασχήμια του κακοφορμισμένου χόλου. Το ίδιο ισχύει και για τις βωμολοχίες του Αριστοφάνη. Αντλούσε την ελευθεριότητά του από την ιερότητα του θεάτρου. Τον προστάτευε ο Διόνυσος. Αν μιλούσε έτσι στον δρόμο ή στη γυναίκα του μάλλον θα είχε κακά ξεμπερδέματα. [...]

Ο Πουλαντζάς, στο «Φασισμός και Δικτατορία» κάνει τον διαχωρισμό. Οι λόγοι του Παπαδόπουλου ήταν γραμμένοι για να αναπαράγουν ένα πρότυπο εθνικιστή ηγέτη που μιλούσε στην καθαρεύουσα. Ετσι επέβαλε την καθαρεύουσα ως γλωσσικό ιδίωμα του εθνικισμού με αποτέλεσμα μετά την πτώση της χούντας να εξορισθεί από την εκπαίδευση με τα γνωστά ολέθρια αποτελέσματα.

Γιατί ο Ηλιού και ο Πασαλίδης αγόρευαν στη μεικτή καθομιλουμένη της εποχής τους, κι ας ήσαν αριστεροί; Στη Βουλή δεν μιλούσαν πάντως την ίδια γλώσσα με την τότε παράνομη Κομμουνιστική Επιθεώρηση. Είναι επειδή είχαν νομική παιδεία; Ή μήπως επειδή, έχοντας νομική παιδεία, σέβονταν και το οικοσύστημα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας; Το πρόβλημα της σημερινής Αριστεράς είναι διττό: ούτε παιδεία έχει ούτε σέβεται το οικοσύστημα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Το πρόβλημα δεν είναι ότι το λεξιλόγιο των ελληνικών του κ. Τσίπρα δεν ξεπερνάει τις χίλιες λέξεις και των αγγλικών του τις εκατό. Το πρόβλημά του είναι ότι θεωρεί πως η αδιαφορία για τους κανόνες της συμπεριφοράς, τη μόρφωση, τη γλωσσική ευγένεια τον μετατρέπει αυθωρεί και παραχρήμα σε λαϊκό ηγέτη. Επονται τα γαυγίσματα του Πολάκη και η γλαδιόλα που ακούει στο όνομα Κατρούγκαλος και παίζει τον ρόλο της αντίστιξης στη φούγκα.

Το πρόβλημα δεν είναι γλωσσικό. Με απωθούν οι γλωσσαμύντορες, όσο με απωθούν και οι πρόσκοποι της οικολογίας. Οι περισσότεροι από δαύτους είναι ατάλαντοι επίδοξοι συγγραφείς που έγιναν επιμελητές για να διορθώνουν ό,τι οι ίδιοι θα ήθελαν, και δεν μπορούν, να γράψουν. Πιστεύω στα «καλά» ελληνικά που έλεγε ο Λορεντζάτος, και όχι στα «σωστά» ελληνικά.

Τάκης Θεοδωρόπουλος, σπαράγματα εκ των άρθρων του: "Μαντίλες και γυμνές γάμπες", "Των Ελλήνων οι ταυτότητες", "Η στρατηγική της ασχήμιας", "Η δικτατορία του χυδαίου", εν Καθημερινή (17.09.2017, 24.09.2017, 23.09.2017, 02.07.2017 αντίστοιχα). Ως συνέχεια των προηγουμένων του ιδίου επιφυλλιδογράφου. Ο ίδιος.

νερό

Στην πλάτη φορτωμένη τη βαρέλα και στο χέρι
Το μπαγκράτσι* και δρόμο για το πηγάδι
Το νερό της στέρνας μονάχα για πιώμα έφτανε
Κι εκεί που τέλειωνε γεμίζοντας τη βαρέλα
Την έπιακαν οι πόνοι δεν άργησε το κλάμα
Μάρτυρες μονάχα τα δέντρα και τα πουλιά
Στην πιο ευλογημένη ώρα της ζωής της
Έκοψε με το σουγιά τον ομφάλιο λώρο τον
Έδεσε έβγαλε το μεσοφόρι της τύλιξε το μικρό
Το απόθεσε στη γεμάτη βαρέλα που 'χε
Τοποθετήσει στο ανάχωμα πήρε την τριχιά
Το ’δεσε πάνω της πέρασε τα μπράτσα της
Ανάμεσα βαρέλα και κορμί στο καμπύλωμα
Το φορτώθηκε και πίσω στο χωριό ξαλαφρωμένη
Κι ύστερα αναρωτιόσαστε πώς ζαλώνονταν
Κιβώτια με πολεμοφόδια για την πρώτη γραμμή
Πώς κουβαλούσαν τραυματίες ως τα πρόχειρα
Χειρουργεία οι Μανάδες εκείνου του καιρού.

* μπαγκράτσι: μεταλλικό δοχείο αντλήσεως νερού από πηγάδι ή στέρνα

Τάσος Πορφύρης, «Νερό», από την συλλογή Χρονοσυλλέκτης (έκδ. Ύψιλον, Αθήνα 2011) (κι απ' εδωδά). Κι (εδωδά) ένα ποιητικό του βιογραφικό, από την συλλογή Οι μέσα μας πληγές, (έκδ. Ύψιλον, Αθήνα 2015).

Εν Στερεά Ελλάδα, Θετταλία και Πελοποννήσω

000 χλμ. Αναχώρησις εκ Χολαργού
700 Τρίκαλα (κατόπιν Βόλου και Πύλης, Ελάτης και γύρου Κόζιακα)
785 Πετρίλο Αγράφων
803 από Μονή Σπηλιάς Αγράφων
855 άνοδος προς Λίμνη Πλαστήρα (έξω από Μουζάκι)
892 Μονή Πελεκητής Καρύτσης πλησίον φράγματος
906 Φράγμα Λίμνης Πλαστήρα
921 Τιτάγιον Ξενοδοχείον
926 Μονή Κορώνης
950 Μητρόπολις Καρδίτσης
960 Καρδίτσα (η Αθήνα απέχει 305 χλμ.)
989 Φίλια Σοφάδων Πανθεσσαλικό Ιερό Ιτωνίας Αθηνάς
1000 Σοφάδες
1080 Μικροθήβες (η Αθήνα απέχει 305 χλμ.)
1088 Αλμυρός
1115 Κάτω Μονή Ξενιάς Τιμίας Ζώνης
1412 τέλος επιστροφή

1416 νέα Αναχώρησις εκ Χολαργού
1560 Δερβενάκια
1595 Ναύπλιο
1630 Μονή Λουκούς
1640 Παράλιο Άστρος
1652 Μονή Παλαιοπαναγιάς Ελεούσας (1310 μ.Χ.)
1676 Μονή Μαλεβής
1700 Σταυρός διασταύρωση Κορυφής Μαλεβού όρους
1755 Μονή Τεσσαράκοντα Σπάρτης
1766 Ακρόπολη Σπάρτης
1800 Μονή Ζερμπίτσα
1890 Μικρή Μαντίνεια Μεσσηνιακής Μάνης (Πέρασμα Ταϋγέτου – Κάθοδος στην Καλαμάτα)
1900-915 Καλαμάτα (ποτάμι -παραλία)
1943 Μονή Βουλκάνου
1955 Μελιγαλά
1987 Αγία Θεοδώρα Βάστα
2015 Κόμβος Μεγαλόπολης
2060 Νεστάνη
2237 τέλος επιστροφή

Εν Στερεά Ελλάδα, Θετταλία και Πελοποννήσω, 2017 Αυγούστου 19

455,50 + 471,05 = 926,55 ευρώ συνολικά έξοδα
2.232 χιλιόμετρα

ως προς άωρον παιδίον

Ουδέποτε ψυχή διά των οφθαλμών εκχεομένη κατώρθωσε να περιβάλη το άωρον και ατελές έτι σώμα της διά τοσαύτης θερμής λάμψεως, ώστε εν ριπή οφθαλμού να εκμηδενίση τας της σαρκός ατελείας, δανείζουσα εις την ύλην τον άχρονον, τον αιώνιον τύπον της ιδίας αυτής τελειότητος. Η Μάσιγγα δεν ήτο πλέον το αγοροειδές κοράσιον της πρώτης εν τω ατμοπλοίω συναντήσεώς μου.

*

Το φαινόμενον τούτο διετέλει εις προφανή αντίφασιν προς τους εξωτερικούς της κόρης χαρακτήρας. Όσον τραχεία και αρρενωπός ήτον η έκφρασις του προσώπου της, τόσον τρυφερά και υπερφυώς γυναικεία εξεδηλούτο η ψυχή αυτής εν τω γέλωτι. Ενόσω την έβλεπες εφέρεσο προς αυτήν ως προς άωρον παιδίον όταν την ήκουες ηναγκάζεσο να την φαντάζεσαι ως το μόνον ιδανικόν ωρίμου παρθενικής τελειότητος.

Γεώργιος Βιζυηνός, Ποίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μου, δημοσιευμένο κι εδωδά, στην ιστοσελίδα του Σπουδαστηρίου του Νέου Ελληνισμού. Διαπλέκται ο στοχασμός του συγγραφέα γύρω από μιαν αντίθεση με την ηγαπημένη μου λεξούλα. Ο ίδιος.

η τέχνη του βιολιού

Σκεφτήκαμε ποτέ ότι άλλο είναι το σώμα μας και άλλο, ριζικά διαφορετικό, η συνείδησή μας; Η διαφορά υπάρχει και μεγαλουργεί, υπό την έννοια ότι, βασισμένη σιωπηρά και αρχαϊκά στην υποθήκη του σώματος, η συνείδηση έχει τη δυνατότητα να ανέρχεται από το κατώτερο στο ανώτερο.

Στην τέχνη του βιολιού παρατηρούμε κάτι ανάλογο. Όλα τα υλικά στελέχη του οργάνου (κλειδιά, χορδές, δοξάρι, χέρι, χορδοστάτης, καβαλάρης, θηλές) απαρτίζουν το σώμα του, κατασκευασμένο από ανθρώπινο χέρι, ενώ η μουσική ασφαλώς είναι κάτι έτερο.

Το εξόχως ιδιάζον στη λειτουργία αυτού του υλικότατου σώματος είναι η «ψυχή», «ένα λεπτό ραβδάκι από πεύκο που μεταβιβάζει τις ταλαντώσεις των χορδών στη ράχη του οργάνου, συμβάλλοντας έτσι στη διαμόρφωση του χαρακτηριστικού ήχου».

Κωστής Παπαγιώργης, Ο εαυτός (έκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2016, σ. 44).

η ηρεμία του Εσκιμώου

[...] Το βρέφος των Εσκιμώων για παράδειγμα το κρατά η μητέρα γυμνό στη ράχη της και έτσι η κοιλιά του δέχεται τη ζεστασιά του κορμιού της. Όταν το μωρό νιώθει πείνα, ξύνει τη ράχη της και βυζαίνει το δέρμα της, όταν πάλι θέλει να κάνει την ανάγκη του ουρεί και αφοδεύει χωρίς να εγκαταλείπει τη μητρική ράχη.

Το παράδειγμα είναι ανθρωπολογικό βέβαια, πλην όμως το γεγονός ότι η μητέρα προλαβαίνει όλες τις ανάγκες του βρέφους διά της αφής μπορεί να εξηγήσει γιατί το μωρό σπανίως καταφεύγει στο κλάμα. Έτι εξηγείται και η μεταγενέστερη ηρεμία του Εσκιμώου μπροστά στις αναποδιές και τις κακοτυχίες. [...]

Κωστής Παπαγιώργης, Ο εαυτός (έκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2016, σ. 80).

η άρνηση της φύσης

Το ζώο ταυτίζεται με το φύλο του γιατί είναι το ίδιο το φύλο του. Η θηλυκή τίγρη είναι θηλυκή τίγρη και τίποτ' αλλο, κι ακόμη είναι όπως μια οποιαδήποτε άλλη θηλυκή τίγρη: οι διαφορές τους είναι ποσοτικές. Ενώ ο άνθρωπος είναι η άρνηση της φύσης, διαχωρίζεται απ' αυτήν και διεκδικεί έναν χώρο πάνω και πέρα: είναι αντιφυσιολογικός.

Ο οργασμός είναι κάτι ξένο προς το πνεύμα. Αυτό είναι το θεμελιώδες. Το εγώ ανακαλύπτει τον οργασμό όπως ανακαλύπτει το χαλάζι, τα μυρμήγκια και τη θάλασσα: ανακαλύπτει τη φύση.

Ο νέος που ερωτεύεται και πολιορκείται από τη φὐση είναι σίγουρος για την «ελευθερία» του, θεωρεί την ερωτική τάση Τάση Του και παραδίνεται σ' αυτή τη φορά που τον συνεπαίρνει συνολικά προς τον βυθό της φύσης. Δεν υποψιάζεται ότι επωμίζεται ένα μέρος της φύσης, νιώθει αυτόνομος ενώ είναι ετερόνομος.

Αυτή η βαθιά αντἰφαση, η συμπιεσμένη ετερονομία που συστέλλει φύλο και πρόσωπο είναι που τού διαφεύγει. Από τη στιγμή που θ' αρχίσει να νιώθει (απλός) φορέας κι όχι αυτόνομος, τὀτε ίσως αρχίσει να ανακαλύπτει τη μυστική υφή της ερωτικής έλξης.

*

Ωστόσο, γιατἰ αυτή η επιμονή στην προβολή του οργασμού τη στιγμή που υπάρχει ο απέραντος έρωτας της ψυχής; Κανείς δεν σκέφτεται να αναιρέσει τον τελευταίο, πρέπει να τονιστεί όμως κάτι ουσιώδες: ο κόσμος του συναισθήματος, της λέξης και της σκέψης (ψυχή) είναι ετερογενής προς τον κόσμο της θωπείας, της έλξης και του οργασμού (φύση), αλληλοαναιρούνται αντί να αλληλοσυμπληρώνονται.

Έτσι, καθώς το συναίσθημα τείνει να αποκτήσει τη σφαιρικότητά του κατακτώντας τον άλλον, καλεί σε βοήθεια τον οργασμό (η σκέψη γεννά τη θωπεία κι η θωπεία τη σκέψη),

ο οποίος όμως διαλύει ό,τι ακριβώς κλήθηκε να ολοκληρώσει διεκδικὠντας τη σφαιρικότητα για τον εαυτό του.

Η φύση πετυχαίνει πάντα, η ψυχή σπάνια. Αυτή η διαφορά επιπέδων, η αντιθετική φορά, είναι που κάνει διστακτικό τον προσεχτικό εραστή (τη στιγμή του οργασμού η μία γυναίκα είναι όλες μαζί οι γυναίκες) και απομυθοποιεί τον έρωτα.

Ενώ στο συναίσθημα ο άλλος δίνεται σαν πρόσωπο, μοναδικό (ΑΝΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΤΟ), στον οργασμό αφοπλίζεται από τη μοναδικότητά του, γίνεται φύλο (ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΙΜΟ). Ο οργασμός αποπροσωποποιεί ό,τι προσωποποιεί το συναίσθημα, σβήνει τα ίχνη του δεσμού, γεννά την απαίτηση του τρίτου.

Ο άνθρωπος είναι άνθρωπος στο μέτρο που ξεφεύγει από τη φύση κι όμως για να βυθιστεί στην ερωτική πληρότητα θα πρέπει να υποχωρήσει στη φύση. Δηλαδή: η φύση δεν χρησιμοποιείται από τον άνθρωπο, τον χρησιμοποιεί. [...]

Κωστής Παπαγιώργης, Ο εαυτός (έκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2016, σσ. 144-146).

το ομοίωμα ανοιχτής παλάμης και η μούτζα

[...] η μούτζα δίνεται πάντα με το δεξί χέρι [...]. Η μούτζα, το φάσκελο, ή το σφάκελο είναι μία από τις πιο συνηθισμένες υβριστικές χειρονομίες του ελληνικού λαού. Αφήνοντας κατά μέρος την ετυμολογία του όρου και την πρώτη σημασία της χειρονομίας, αν ήταν δηλαδή αρχικά αποτροπαϊκή ή εξ αρχής υβριστική ή και τα δύο μαζί, επίσης τι ήταν αυτό που τη δημιούργησε και την επέβαλε, ένα είναι βέβαιο, ότι μόνο στον ελληνικό λαό έχει σημασία βρισιάς και κατάρας. Από το 15ο αιώνα τουλάχιστον το ρήμα σφακελίζειν ήταν συνώνυμο του ονειδίζειν, αλλά καμιά πληροφορία δεν είχαμε μέχρι τώρα γι' αυτή την ίδια τη χειρονομία, που για πρώτη φορά, απ' όσο ξέρουμε, απεικονίζεται στα Τριάντα.

Στη σκηνή της Κρίσης και απόνιψης του Πιλάτου, ο στρατιώτης που οδηγεί τον Χριστό στον πραίτορα, ενώ με το δεξί του χέρι σέρνει το σχοινί με το οποίο είναι δεμένος ο Ιησούς από τους καρπούς, με το αριστερό χέρι κρατά ένα ομοίωμα ανοιχτής παλάμης πάνω σ' ένα κοντάρι -ξεχωρίζουν ξεκάθαρα ο αντίχειρας αριστερά και τα υπόλοιπα τέσσερα δάχτυλα στη συνέχεια προς τα δεξιά.

Εύκολα ο νους πάει στη μούτζα ή φάσκελο ή σφάκελο, την υβριστική χειρονομία δηλαδή που ο Νικόλαος Πολίτης πιστεύει ότι είχε άμεση σχέση και προήλθε ίσως από το παμπάλαιο και σκληρό έθιμο της διαπόμπευσης.

*

Η επίδειξη της ανοιχτής παλάμης στον κόσμο της Εγγύς Ανατολής δεν είναι υβριστική χειρονομία, αλλά αποτροπαϊκή με βαθειές ρίζες στο απώτερο παρελθόν. Ιδιαίτερα στις μουσουλμανικές χώρες γίνεται ιερό σύμβολο που ίσως πηγάζει από τις συνεχείς αναφορές του κορανίου στο χέρι του Θεού. Αυτός ο ιερός συμβολισμός ενισχύεται περισσότερο από το μαγικό χαρακτήρα του αριθμού πέντε που προέρχεται από τις πέντε βασικές αρχές του Ισλάμ, τις πέντε καθημερινές προσευχές και τα πέντε μέλη της οικογένειας του Προφήτη.

Σύμφωνα με μια παράδοση ο Μωάμεθ, αφού βάφτισε το χέρι του στο μελάνι και αποτύπωσε την παλάμη του πάνω σε ένα χαρτί, υπόδειξε στους πιστούς του, ότι αυτό το σχήμα θα τούς προφυλάσσει από τις παγίδες του πονηρού. Οι μουσουλμάνοι επίσης πιστεύουν ότι το χέρι έχει τριπλή μυστική σημασία: είναι εικόνα της θείας Πρόνοιας, σύνοψη του θείου Νόμου και το κεφάλαιο της θρησκείας. Το χέρι λοιπόν του «προφήτη» ή της «Φατιμάς», κόρης του Μωάμεθ, το χέρι του «Χουσεΐν», εγγονού του, και το χέρι του «Αλή», ήρωα των Σιιτών, είναι όχι μόνο αποτροπαϊκό των κακών πνευμάτων, αλλά και ισχυρό όπλο κατά των εχθρών. Σαν σύμβολο λοιπόν με τέτοιες ιδιότητες γίνεται όχι μόνο φυλακτό για ανθρώπους, ζώα και κτήρια αλλά ζωγραφίζεται πάνω σε αγγεία και το σημαντικό για την περίπτωση που μάς απασχολεί, τοποθετείται πάνω σε σημαίες του στρατού. Τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα λάβαρα των Τούρκων με την εικόνα της συμβολικής παλάμης πάνω τους, που έμειναν στο πεδίο της μάχης μετά την αποτυχημένη πολιορκία της Βιέννης στα 1683.

Ηλίας Κόλλιας, Η μνημειακή εκλεκτική ζωγραφική στη Ρόδο στα τέλη του 15ου και στις αρχές του 16ου αιώνα. Μνήμη Μανόλη Χατζηδάκη. Ακαδημία Αθηνών, 29 Φεβρουαρίου 2000 (έκδ. Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα 2000, σσ. 42, 43-44).