Πώς να αποδεχθεί κανείς ότι το θείο έγινε έμβρυο, ότι μετά την γέννησή του σπαργανώθηκε, βρωμισμένο από αίμα, χολή και χειρότερα ακόμη.
[...] ο φαλλός (σταθερή αναφορά στο εν διεγέρσει πέος των ιθυφαλλικών τελετουργιών της αρχαίας Ελλάδας) δεν είναι το σύμβολο του ανδρικού σεξουαλικού οργάνου αλλά της γονιμότητας, της ναρκισσιστικής πληρότητας και της ερωτικής επιθυμίας. Γίνεται, λοιπόν, το θεμελιώδες σημαίνον της ανθρώπινης επιθυμίας για τα δύο φύλα. Θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι η λέξη σύμβολο είναι ελληνική και αρχικά υποδήλωνε ένα αντικείμενο κομμένο στα δύο, σημάδι που ύψωναν δύο άτομα για να αλληλογνωριστούν. Με βάση αυτό μπορούμε να πούμε ότι καθένα από τα δύο φύλα διαθέτει το μισό αυτού που λείπει στο άλλο για να συμπληρωθεί το σύνολο. Το εν διεγέρσει πέος συνδέεται στενά με τον δεκτικό κόλπο και η σύντροφος απαντά σ’ αυτό το σήμα με κολπική διέγερση, σημάδι αμοιβαίας επιθυμίας.
[...] το εν στύσει πέος: σύμβολο της ναρκισσιστικής πληρότητας, της γονιμότητας και της επιθυμίας. Ως τέτοιο, ο φαλλός-σύμβολο δεν ανήκει ούτε στο ένα ούτε στο άλλο φύλο, αλλά οργανώνει τον ενδοβλητικό αστερισμό και τις θεμελιώδεις φαντασιώσεις που καθορίζουν τα σεξουαλικά σχήματα της ενήλικης ζωής και των δύο φύλων.
Καταλαβαίνουμε τετριμένα με τη λέξη [ενν. «baiser»] την κατοχή του άλλου σώματος (το πάρσιμο, τη συνουσία)· αλλά, για να δηλώσουμε αυτό το ζευγάρωμα (που είναι συχνά ο βαθμός μηδέν της ερωτικοποίησης), χρησιμοποιούμε έναν όρο που είναι ουσιαστικό μαζί και ρήμα, και καταρχάς ονομάζει την ενέργεια ενός στόματος που μισάνοιχτο αγγίζει μιαν άλλη σάρκα – για να δώσει στον άλλο τη σάρκα του. Αλλά μ’ αυτό τον τρόπο η τετριμένη εκδοχή στην πραγματικότητα επιβεβαιώνει πλήρως τη φαινομενολογική κατάσταση, όπου βέβαια η σάρκα μου δεν περιορίζεται στο στόμα μου, ούτε η σάρκα του άλλου στο στόμα του, αλλά όπου, στόμα με στόμα οι δύο σάρκες μας αφήνουν να περάσει ένα κύμα που διαπερνά τα σώματά μας για να τα μετατρέψει ολόκληρα σε δύο σάρκες, χωρίς υπόλοιπο· το στόμα αρχίζει τη διαδικασία επειδή, ανοιχτό ήδη, χωρίς διάκριση εξωτερικού και εσωτερικού, προσφέρεται εξαρχής ως σάρκα· ενσαρκώνει πρώτο την αδιακρισία επαφής και αφής, αίσθησης και συναίσθησης μιας συναίσθησης.
Αλλά, αν τίποτε δεν τού αντιστέκεται (και ακριβώς η σάρκα που αρχίζει να δίνει στον άλλο ορίζεται από το ότι δεν αντιστέκεται), επομένως αφού τίποτε δεν του αντιστέκεται, το φιλί του στόματός μου πάνω στο στόμα του άλλου (όπου καθένα δίνει αδιακρίτως σάρκα στον άλλο) εγκαινιάζει την άπειρη σάρκωση [prise en chair]. Δεν μένει παρά να επεκταθεί το φιλί πέρα από το στόμα που φιλάει και φιλιέται για να σαρκωθεί το παν στον άλλο και σε μένα.
'Ολα πρέπει να ερωτικοποιηθούν, ακόμα κι αυτό που φαινόταν στο ιατρικό ή θεωρητικό βλέμμα το λιγότερο πρόσφορο να γίνει δικό μου, σάρκα μου – τα γενετήσια όργανα. Διότι, κατ’ αρχήν, θα έπρεπε να μείνουν εντελώς ξένα στην ερωτικοποίηση: ανάγονται στο σώμα, όχι στη σάρκα· εργάζονται για το είδος, χωρίς εμένα, ακόμα και εναντίον μου· δεν διαθέτουν καν μια ανεξάρτητη πραγματικότητα, δανείζονται τη δίοδο άλλων λετουργιών, μάλιστα των πιο ζωικών· και κυρίως ιδωμένα εν ψυχρώ είναι τα λιγότερο ερεθιστικά για την επιθυμία. Αλλά η σάρκωση φτάνει ώς αυτά, φτάνοντας να τα σκεπάσει σαν με ένα είδος ερωτικής κένωσης· όχι μόνο δεν προκαλούν τα γεννητικά όργανα την όλη διαδικασία, αλλά θα ‘πρεπε να μας προξενεί έκπληξη που το φιλί μπορεί να φτάσει και ώς αυτά και, ακόμα και αυτά, να τα σαρκώσει. Η συνουσία επίσης φιλάει, μ' ένα φιλί από το στόμα της – η διείσδυση παίρνει (ή τουλάχιστον το μπορεί ενίοτε) τη σάρκα και τη δίνει.
113. Λοιπόν οι Αμαζόνες το μεσημέρι έκαναν κάτι τέτοιο· διασκορπίζονταν κι η καθεμιά τους χωριστά ή δυό δυό απομακρύνονταν από τις άλλες, για να ξαλαφρώσουν με την άνεσή τους. Βλέποντας αυτό οι Σκύθες, έκαναν κι αυτοί το ίδιο. Κι ένας τους πέτυχε μιά τους ξεμοναχιασμένη κι άρχισε να τής βάζει χέρι, κι η Αμαζόνα δεν τον έκανε πέρα, αλλά τον άφησε να κάνει τη δουλειά του. Να τού μιλήσει βέβαια δεν μπορούσε (γιατί ο ένας δεν καταλάβαινε τη γλώσσα του άλλου), όμως τού έλεγε με χειρονομίες νά 'ρθει την άλλη μέρα στο ίδιο μέρος και να φέρει μαζί του κι άλλον ένα, εννοώντας να γίνουν δυό οι νεαροί, κι αυτή θα φέρει κι άλλη μιά. Κι ο νεαρός, όταν γύρισε πίσω, διηγήθηκε αυτά στους υπόλοιπους, και την άλλη μέρα ήρθε στο γνωστό μέρος κι ετούτος που λέμε κι έφερε κι έναν άλλο, και βρήκε την Αμαζόνα να τον περιμένει μαζί με μιά άλλη. Κι όταν τά 'μαθαν αυτά οι υπόλοιποι νεαροί, με τη σειρά τους κορφολόγησαν τις υπόλοιπες Αμαζόνες.
[...] ο άλλος μού δίνει αυτό που δεν έχει – τη σάρκα μου. Και τού δίνω αυτό που δεν έχω – τη δική του. Η πιο δική μου σάρκα (χάρη στην οποία γίνομαι ο εαυτός μου, τον οποίο αγνοούσα πριν από αυτήν) μού έρχεται και μεγαλώνει στο μέτρο που την προκαλεί η σάρκα του άλλου. Ο καθένας ανακαλύπτει ότι είναι ο θεματοφύλακας του μυχιαίτερου του άλλου.
'Οποιος αποκάλεσε, πρώτος, ωραίο φύλο τη γυναίκα, ανεξάρτητα αν είχε απλά σκοπό να την κολακέψει, τής απέδωσε αναμφίβολα μια ακριβή προσωνυμία. Χωρίς να λογαριάσουμε ότι η μορφή της είναι γενικά πιο λεπτή, τα χαρακτηριστικά της πιο εκλεπτυσμένα και απαλά, η φυσιογνωμία της πιο δηλωτική και ελκυστική, όταν είναι ευπροσήγορη, πρόσχαρη ή σκωπτική, χωρίς ακόμη να υπολογίσουμε εκείνη την άδηλη, μαγική δύναμη με την οποία μάς προδιαθέτει ευμενώς απέναντί της, ο χαρακτήρας της έχει ορισμένα ιδιάζοντα γνωρίσματα που τη διαφοροποιούν από τον άνδρα και είναι ευδιάκριτα από τον οιωνό του ωραίου. Για το άρρεν φύλο, θα διεκδικούσαμε την προσηγορία του ευγενούς φύλου, αν δεν ήταν όρος του ευγενούς χαρακτήρα η αποποίηση των τίτλων. Αυτό δεν σημαίνει ότι η γυναίκα στερείται ευγενών ιδιοτήτων και ο άνδρας κάθε είδους ομορφιάς. Οι ιδιότητες αυτές ενυπάρχουν και στα δύο φύλα· στη γυναίκα όμως προάγουν το ωραίο, στον άνδρα το υπέροχο.
Απαντώντας στο ερώτημα «Μπορώ άραγε να αγαπήσω, εγώ πρώτος;» με την απώλεια της δωρεάς που φτάνει ώς την απώλεια του εαυτού, ο αγαπών κατακτά κάλλιστα μια ασφάλεια – εννοώ την καθαρή και απλή ασφάλεια του συγκεκριμένου γεγονότος ότι αγαπά. 'Οταν αγαπώ σε βαθμό που να θυσιάζω τα πάντα, αισθάνομαι όντως μια αναμφίλεκτη, ακατάλυτη και απροϋπόθετη ασφάλεια, αλλά μόνο την ασφάλεια ότι αγαπώ – και αυτό αρκεί. Ο αγαπών βρίσκει μια απόλυτη ασφάλεια στην αγάπη – όχι την ασφάλεια του να είναι, ούτε αυτήν του να είναι αγαπημένος, αλλά αυτήν του αγαπάν. Και έχει την εμπειρία της μέσα στην απουσία της αμοιβαιότητας. Ας υποθέσουμε ότι ένας αγαπών αγαπά – αλλά χωρίς ανταπόδοση, επειδή δεν τον αγαπούν ή παύουν να τον αγαπούν. 'Εχασε; Τί έχασε; Θα έχει χάσει ασφαλώς την ασφάλεια ότι τον αγαπούν· αλλά επ' ουδενί την ασφάλεια του ότι αγαπά – φτάνει τουλάχιστον να εξακολουθεί να αγαπά, χωρίς να περιμένει καμιά αγάπη σε ανταπόδοση. Την ασφάλεια αυτή θα την κρατάει όσο συχνά θέλει και για όσο θέλει – όσο θα αγαπά, πρώτος αυτός και, κυρίως, τελευταίος. 'Οταν ένας έρωτας έχει ξεπεράσει την αμοιβαιότητα εν γένει, ποιός χάνει και ποιός κερδίζει; Για τη φυσική στάση, κερδίζει αυτός που έπαψε να αγαπά – κερδίζει όντως ότι δεν αγαπά πια· αλλά έτσι έχει χάσει την αγάπη. Για την ερωτική αναγωγή, κερδίζει αυτός που εξακολουθεί να αγαπά, επειδή με τον τρόπο αυτό κρατάει την αγάπη, ή την πρωτοβρίσκει.
[…] να ρωτήσω εφεξής: «Μπορώ να αγαπήσω άραγε, εγώ πρώτος;» μάλλον, παρά: «'Αραγε μ' αγαπούν – εξ' άλλου;» - να συμπεριφερθώ ως εραστής που δίνεται μάλλον παρά ως εραστής του πάρε-δώσε.
Ακριβώς όμως –ιδού το κύριο επιχείρημα που δίνει νέα ώθηση στην αναζήτηση- μια τέτοια δυνατότητα παραμένει εξ ορισμού πάντοτε ανοιχτή και καμιά απορία δεν θα μπορέσει ποτέ να την αποκλείσει. Διότι η διαπίστωση (ή η απλή υποψία) ότι δεν με αγαπούν δεν μού απαγορεύει κατ' αρχήν ποτέ τη δυνατότητα να αγαπήσω, πρώτος εγώ. Και κανείς να μη με αγαπά (είτε το ξέρω, είτε πρόκειται για φαντασίωσή μου, δεν έχει σημασία), αυτό δεν μού κάνει αδύνατο να αγαπήσω αυτόν ακριβώς που δεν με αγαπά, τουλάχιστον κάθε φορά και για όσο το αποφασίζω. Ας μη με αγαπά, όσο θέλει, ή ας με αγαπά όσο λίγο μπορεί· αυτό δεν θα με εμποδίσει ποτέ εγώ να τον αγαπώ, αν έτσι έχω αποφασίσει. Ας με μισούν όσο θέλουν, ποτέ δεν θα με υποχρεώσουν να τους μισήσω και εγώ, αν έτσι αποφασίζω. Η ασύγκριτη και ακαταμάχητη εξουσία του ενεργήματος του αγαπάν αντλεί όλη τη δύναμή της από το γεγονός ότι η αμοιβαιότητα δεν την επηρεάζει, όπως και η αναμονή επενδυτικών κερδών δεν τη μολύνει. Ο εραστής έχει ένα μοναδικό προνόμιο: δεν έχει τίποτε να χάσει, ακόμα κι αν δεν αγαπηθεί με τη σειρά του, γιατί μια περιφρονημένη αγάπη δεν παύει να είναι μια απολύτως ολοκληρωμένη αγάπη, όπως ένα δώρο που απορρίφθηκε δεν παύει να είναι ένα δώρο απολύτως δοσμένο.
Ακόμη περισσότερο, ο εραστής δεν έχει να χάσει τίποτε· δεν θα μπορούσε και να χαθεί, και να το ήθελε ακόμα, γιατί κι όταν τα δίνει όλα, αυτό ούτε τον καταστρέφει, ούτε τον φτωχαίνει, μόνο δείχνει ακόμα καθαρότερα το βασιλικό του προνόμιο – ότι όσο πιο πολύ δίνει, όσο πιο πολύ χάνει και σκορπίζει, τόσο λιγότερο χάνει τον εαυτό του, αφού η εγκατάλειψη και η απώλεια ορίζουν τον μοναδικό, διακριτικό και αναπαλλοτρίωτο χαρακτήρα του αγαπάν. Η αγάπη ή δίδεται μέχρις απωλείας ή απόλλυται ως αγάπη. 'Οσο περισσότερο αγαπώ επί ζημία, τόσο περισσότερο αγαπώ απλώς. 'Οσο περισσότερο αγαπώ επί ζημία, τόσο λιγότερο χάνω από τα μάτια μου την αγάπη, αφού η αγάπη αγαπά ώς εκεί που χάνεται ο ορίζοντας. Η πράξη της αγάπης δεν κάνει μόνο να μη φοβάται κανείς την απώλεια, είναι η ελευθερία της απώλειας η ίδια. 'Οσο περισσότερο χάνω, και μάλιστα ανεπιστρεπτί, τόσο περισσότερο ξέρω ότι αγαπώ και χωρίς αμφισβήτηση. Μία μόνο απόδειξη της αγάπης υπάρχει – να δίνει κανείς χωρίς επιστροφή, χωρίς ανάκτηση, επομένως να μπορεί να χάνει δίνοντας, ακόμα και να χάνεται. Αλλά η αγάπη η ίδια δεν χάνεται ποτέ, αφού ολοκληρώνεται μέσα στο χάσιμο.
Ψηλό, λιγνό, τρελό για χάδι,
δουλεύει σ' ένα μαγαζί.
Το πήρα ένα Σαββάτο βράδυ
και κοιμηθήκαμε μαζί.
[...] για να αγαπήσει κανείς, πρέπει να ξέρει ποιον αγαπά, γιατί τον αγαπά και αν αγαπιέται σε ανταπόκριση· αιτήματα απολύτως νόμιμα, αλλά μόνο μέσα στη φυσική στάση, εκεί όπου τίποτε δεν γίνεται χωρίς αποχρώντα λόγο, χωρίς αμοιβαιότητα, ή γνώση του άλλου ως αντικειμένου. Αλλά αυτές οι λογικές προφυλάξεις χάνουν κάθε εγκυρότητα μόλις περάσει κανείς τα σύνορα που χωρίζουν τη φυσική στάση και την ερωτική αναγωγή.
Από εκείνον ακόμη τον καιρό (προτού να αρχίσει η χριστιανική εποχή) οι Κινέζοι δίδασκαν τη σπουδαιότητα της εισαγωγής, της προετοιμασίας. Από εκείνον ακόμη τον καιρό γνώριζαν πως ένα φιλί δεν είναι κάτι το άσχετο, αλλά ένα χάδι που ενεργοποιεί ολόκληρο τον οργανισμό και πως η χρήση του πρέπει να περιορίζεται στην κρεβατοκάμαρα... -αυτός, ίσως νά ‘ναι και ο λόγος που όταν βλέπω τα παιδαρέλια μας ή τα ζευγάρια μας να τρίβουν τις μουσούδες τους ή να τρώνε το ένα τα χείλια του άλλου μέσα στο καυσαέριο της πόλης, μέσα σ’ ένα βαγόνι του μετρό ή σ’ έναν σιδηροδρομικό σταθμό, αντιδρώ πάντα σαν Κινέζος: με αποστροφή. Δυστυχισμένοι άνθρωποι που δεν ξέρουν τί τούς γίνεται! Κι ύστερα ξαφνιάζονται όταν βλέπουν πως τά ‘καναν θάλασσα όχι μόνο στη δική τους σεξουαλική ζωή, αλλά και στων παρτεναίρ τους! Η σεξουαλική ζωή είναι άλλο πράγμα!.
[...] το παιδι ενσαρκώνει στη σάρκα του έναν όρκο που τηρήθηκε μια για πάντα, ακόμα κι αν οι εραστές στη συνέχεια πάρουν διαζύγιο από τον όρκο τους. Το παιδί εκδηλώνει μιαν υπόσχεση που έχει πάντα ήδη τηρηθεί, είτε το θέλουν οι εραστές, είτε όχι. Το παιδί υπερασπίζεται τον όρκο των εραστών ενάντια στους εραστές τους ίδιους· δίνεται ως εγγύηση κατά του χωρισμού τους· μεσολαβεί ως φύλακας των πρώτων τους πρωτοβουλιών· προβάλλει στο μέλλον το παρόν του όρκου και, αν ο όρκος αυτός δεν ζει πια, το παιδί, όσο θα ζει, θα μαρτυρεί γι’ αυτόν ενάντια στους εραστές. 'Ετσι το παιδί καθιερώνει μέσα στη σάρκα του την πίστη των εραστών ή, αλλιώς, αφήνει να μιλήσει μέσα στη σάρκα του η ζήλια και υπερασπίζεται την τιμή των εραστών ενάντια στους ίδιους.
.....'Οποιος αγόρασε στην κατάλληλη ηλικία μια γυναίκα, αφού έβαλε στην άκρη τα χρήματά του λίγα-λίγα,
.....Είναι τώρα μαζί της, σαν ένας κύκλος κλειστός και σαν μια πολιτεία αδιαίρετη, όπως η ενότητα ενός αξιώματος και το τέλος, που είναι χωρίς λάθος,
.....Και τα παιδιά τους, ανάμεσα στους δυό, σαν τρυφεροί σπόροι που ωριμάζουν.
Ο ένας νιώθει φως και γαλήνη που δεν είναι αυτού του κόσμου, ο άλλος γνωρίζει την κόλαση του πάντα ανικανοποίητου πόθου. Η καράφα ήταν άδεια. Ο Ρουσάνωφ ήταν άδειος. Κι ήταν γεμάτος πόθο γιατί ήταν άνθρωπος. Η κόλαση δεν είναι ίσως τίποτ' άλλο απ' αυτήν την αντιμετώπιση του πόθου και του κενού. Ο άνθρωπος πίνει το ίδιο του το κενό και καίγεται όλο περισσότερο:
«Η αγάπη ενεργεί με δυο διαφορετικούς τρόπους: Γίνεται οδύνη για τους καταδικασμένους και χαρά για τους πανευτυχείς» ('Αγιος Ισαάκ ο Σύρος: Πνευματικαί ομιλίαι ΙΙ, 1).
.....Εκεί θα συναντιούνται οι αγριόγατες με τις ύαινες, και θα φωνάζουν οι τραγόμορφοι δαίμονες ο ένας τον άλλον.
.....Εκεί θα κατοικεί η Λιλίθ, εκεί θα βρίσκει τόπο για ν΄αναπαύεται.
[…] για τον Πλωτίνο ο έρωτας των σωμάτων δεν είναι παρά μια ενδεχόμενη οδός ανόδου. Εδώ υπάρχει μια πρώτη διαφορά μεταξύ Πλωτίνου και Πλάτωνα· για τον δεύτερο ο έρωτας για τα ωραία σώματα έχει το προνόμιο να αποτελεί τον απαραίτητο διάμεσο για την φιλοσοφική εμπειρία: μόνη η ερωτική θέα ενός ωραίου σώματος επιτρέπει στην ψυχή να αναμνησθεί του υπερβατικού Κάλλους. Επί πλέον, διαφορά δεύτερη: ο Πλάτων μιλάει μόνο για έρωτα μεταξύ ομοφύλων, ενώ ο Πλωτίνος, για λογαριασμό του, διευκρινίζει ότι ο συζυγικός έρωτας μπορεί επίσης να οδηγήσει στην ανάμνηση και την ανακάλυψη του υπερβατικού Κάλλους. Πρέπει να αναγνωρίσουμε, λοιπόν, ότι το ψυχολογικό κλίμα στην σχολή του Πλωτίνου είναι ως προς αυτό εντελώς διαφορετικό από την Ακαδημία του Πλάτωνος. Ο Πλωτίνος δεν ζη σε περιβάλλον ακραιφνώς ανδρικό και είναι αντίθετος στην ομοφυλοφιλία. Ο Πορφύριος, ο βιογράφος του, διευκρινίζει ότι «γύρω του υπήρχαν γυναίκες πολύ αφοσιωμένες στην φιλοσοφία» [...]
Η συνάντηση του Γκλεμπ και της Νάντιας στη φυλακή του Λεφόρτοβο είναι, στην συγκρατημένη επιφυλακτικότητά της, μια από τις πιο έντονες ερωτικές σκηνές της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
[...]
Μισανοίγει το παλτό της, το τραβάει πίσω, προσφέροντας στο βλέμμα του το καινούριο της πορτοκαλί κορσάζ, θύμηση της γιορτής του σώματος, της συμφωνίας που είχε σφραγιστή στη γιορτή του ήλιου, τότε που το φως της ματιάς ευλογούσε το πρόσωπο, τότε που το φως του προσώπου ευλογούσε το σώμα. «Με μια ματιά ο Νερζίν κοίταζε τη γυναίκα του: το πρόσωπό της, το λαιμό της, το σκίσιμο του κορσάζ» (Ο Πρώτος Κύκλος, 233). Αυτή ανοίγει ακόμα λίγο το παλτό και τονίζει την προσφορά του σώματος. Ο λαιμός της φαίνεται στον Γκλεμπ πάντα λεπτός και ντελικάτος «κοριτσίστικος» (id.). Μαντεύει τους στενούς της ώμους «που τού άρεσε να σφίγγη όταν την αγκάλιαζε» (id.). Μόνο τα στήθη της που τα μαντεύει κι αυτά κάτω απ’ τις πτυχές του κορσάζ, έχουν λιγάκι μαραθή, σημάδι της οδυνηρής στειρότητας των χρόνων της μοναξιάς. Ο Γκλεμπ καταλαβαίνει πως η ιστορία έχει συντρίψει και τη Νάντια – «θυμήθηκε πως τα τοιχώματα της γκρίζας κυτταρικής τσιμπίδας είχαν εξαρθρώσει και τη δική της ζωή» (233). Η όμορφη αγάπη τους σταυρώθηκε.
------
* "λυττώντα και άγριον δεσπότην", λέω κατά το Πλάτωνος Πολιτεία 329c, την αφρ. ορμήν. Ιδές και Κλήμη Αλεξανδρέα, Παιδαγωγός Β', κεφ. Χ.-
...Υποσχόταν προσωπική πίστη κι έδινε μόνο το εφήμερο παιχνίδι της ηδονής – χωρίς ενδοιασμούς αφού η γυναίκα δεν είναι πλήρες ον, αφού είναι φύση τόσο γοητευτική που δεν έχει ανάγκη να είναι πρόσωπο...
Λάμπεις στο σκότος ως το φως
Και σε βατεύει ιππέας αγλαός
Στη σχισμή σου φλόγα ανάβει
Τον μίσχο που μεγέθυνες εντός
Σπαθί 'ναι λάμπει σαν πετράδι
Ο πόθος λιώνει το κορμί σου
Να ξάφνου χύνεται ποτάμι
Και λάβα ποτίζει το μουνί σου
'Oμως ξάφνου το πρόγραμμα αλλάζει
'Eχει τελειώσει η ώρα του πορνό
Και η ωδή αυτή δεν σου ταιριάζει.
Ως πραγματικός 'Ελληνας, ο Ψελλός ήταν φυσικό να γοητευτεί από την ωραιότητα της μορφής. "Οι περισσότεροι από όσους έχουν αρθεί στα ανώτατα ύψη της φιλοσοφίας, λέει, αδιαφορούν εντελώς για την ωραιότητα του σώματος. Εγώ πιστεύω ότι η ωραιότητα της ψυχής είναι ο λόγος της σωματικής ωραιότητας· οπωσδήποτε όμως, αν βρισκόμουν μπροστά σε δύο πρόσωπα ίδιας ψυχικής ωραιότητας από τα οποία το ένα θα ήταν άσχημο και το άλλο ωραίο, θα διάλεγα το δεύτερο".
Γιατί όμως μάς συνεπαίρνει ο έρωτας; Τί είναι ο έρωτας; 'Ενα οποιοδήποτε αντικείμενο, όσο όμορφο κι αν είναι, αρκεί για να εξηγήσει τον έρωτα που εμπνέει; Πράγματι, μέσα στον παραμικρό έρωτα υπάρχει η προαίσθηση του απείρου, του υπερβαίνοντος κάθε μορφή, δηλαδή του απολύτου Αγαθού:Περί αυτού δίνει μαρτυρία και το αίσθημα των εραστών. Στον βαθμό που κάποιος μένει στην αισθητή μορφή, δεν αισθάνεται ακόμη τον έρωτα. Οταν όμως από εκείνη την αισθητή μορφή γεννήσει δι’ εαυτόν μια μορφή μη αισθητή στο αδιαίρετο μέρος της ψυχής του, τότε φυτρώνει ο έρωτας. Κι αν ο εραστής επιθυμεί να βλέπει τον ερώμενο, είναι απλά για να ποτίσει αυτή την μη αισθητή μορφή που μαραίνεται. Αν όμως συνειδητοποιούσε πως πρέπει να μεταβαίνει διαρκώς προς το «αμορφότερο», τότε θα επιθυμούσε το ίδιο το Αγαθό. Γιατί αυτό που ένιωσε εξ αρχής είναι έρωτας φωτός μεγάλου που ξεκίνησε από ένα σέλας αμυδρόφωτο. (Εννεάδες VI 7, 33, 22).
Ερωτευόμαστε γιατί κάτι απροσδιόριστο προστίθεται στην ομορφιά: κίνηση, ζωή, λάμψη που την κάνουν ποθητή, και χωρίς αυτές η ομορφιά μένει ψυχρή και αδρανής:Ακόμη κι εδώ κάτω, η ομορφιά υπάρχει περισσότερο στο φως που ακτινοβολεί στην συμμετρία παρά στην ίδια την συμμετρία. Αυτό την κάνει να θέλγει. Γιατί, στ’ αλήθεια, πάνω σε ένα ζωντανό πρόσωπο η ομορφιά είναι απαστράπτουσα, ενώ το νεκρό πρόσωπο δεν διατηρεί απ’ αυτήν παρά ένα ίχνος, ακόμη και αν η σάρκα του και η συμμετρία του δεν έχουν ακόμη φθαρεί;... Ακόμη και η ασχήμια ενός ζωντανού ανθρώπου δεν είναι ομορφότερη από το άγαλμα ενός όμορφου; (Εννεάδες VI 7, 22, 24).
Έτσι όπως ανεπαίσθητα περνάς από τη μια εποχή στην άλλη κι όλα ειν' ακαθόριστα καθώς το φως το χρώμα κ' οι φωνές της μιας γίνονται αισθήματα και χύνονται μέσα στην άλλη Όμοια κ' εγώ ταξίδευα κάτω απ' τα δέντρα αυτού του γέρου ποταμού κ' είχα την αχερούσια γυναίκα που άλλαζε μορφές στην αγκαλιά μου Μαστοί της γης πλόκαμοι ιτιάς μάτια και δέρμα σκίρτημα βυθών και κάτω η γύμνια της ατέλειωτη μες στο κουπί μου Και στη στροφή που βράδιαζε γυρίζω και τη βλέπω που κιτρίνιζε σαν ν' άρπαξε ο μισός Αχέροντας φωτιά κι αυτή στη μέση τρίζοντας να καμπουριάζει Κ' εγώ που 'χα το σώμα της αγάπης κ' έτρεμε γεμίζοντας τις χούφτες πήγαινα βουλιάζοντας από τη μια στην άλλη μου ηλικία Μ' ένα λαγήνι στάχτη πέρασα στον Άδη
Χώναι διότι χωνεύεται εκεί το νερόν [του ποταμού] με παράδοξον τρόπον.
.Ώφθης Μιχαήλ, Νώε σώι ναώι νέος,
Χώνηι ποταμών τον κατακλυσμών λύων,
Ρουν Μιχαήλ ποταμών χώνευσε Νόων άγος έκτη.
Η ανεπάρκεια της κοινωνικής ουτοπίας του Πλάτωνος, όπως είναι γνωστό, εντοπίσθηκε όχι μόνο θεωρητικώς, αλλά και εμπράκτως. Πίστεψε ότι βρήκε την ευκαιρία να πραγματοποιήση τα σχέδιά του στο πρόσωπο του συρακοσίου τυράννου Διονυσίου του Πρεσβυτέρου· αυτός όμως, εάν πιστέψωμε την παράδοση, τον πούλησε ως δούλο. Εξαγορασθείς από τους φίλους του, ο Πλάτων επανέλαβε τις απόπειρές του στην αυλή του Διονυσίου του Νεωτέρου· αλλά και εδώ η υπόθεση έληξε άδοξα και ο φιλόσοφος υποχρεώθηκε δύο φορές να φύγη κρυφά για να σωθή.
Για να πραγματοποιηθή η τελεία ενότης στις αμοιβαίες σχέσεις των ανθρώπων, πρέπει να εξαλειφθή εκείνο που απομονώνει, να πληγή το ατομικό συμφέρον στην ίδια του την πηγή. Ο Πλάτων θεωρεί ότι θα επιτύχη τον στόχο του μόνο μέσω της μεταμορφώσεως της κοινωνίας με βάση αρχές κομμουνιστικές. Να γιατί οι δύο ανώτερες τάξεις της πολιτείας του στερούνται προσωπικής ιδιοκτησίας και οικογενείας.
Δεν είναι δύσκολο να πεισθούμε ότι δεν πρόκειται για κομμουνισμό κοσμικό, αλλά για ασκητικό, με κυρίαρχη την έννοια του καθήκοντος, πολύ κοντινό στον μοναστηριακό κομμουνισμό του μεσαίωνα. Σκοπός του δεν είναι η δίκαιη κατανομή των υλικών αγαθών, αλλά η απάρνησή τους από τον άνθρωπο.
Ο χαρακτηριστικός τρόπος με τον οποίο ο Σωκράτης παρουσιάζει τις ιδέες του είναι η μορφή διαλόγου ανάμεσα σ’ εκείνον και σε κάποιον επιφανή Αθηναίο, ο οποίος νομίζει ότι γνωρίζει καλά τι είναι αγαθό και τι δίκαιο. Αυτή η πεποίθησή του ότι γνωρίζει τι είναι αγαθό και τι δίκαιο αποδεικνύεται ότι δεν είναι τίποτε άλλο από την αναπαραγωγή κάποιου κοινού ρητού περί αρετής και δικαιοσύνης και ο Σωκράτης δεν έχει καμιά δυσκολία να αποδείξει ότι αυτή η βασισμένη στα κοινωνικά ήθη αντίληψη της ηθικής δεν μπορεί να είναι η αλήθεια.
Για παράδειγμα, ενάντια στην κοινή ιδέα ότι είναι δίκαιο να παίρνει κανείς αυτό που τού ανήκει, ο Σωκράτης αντιπαραθέτει την περίπτωση κατά την οποία κάποιος φίλος, ο οποίος σού είχε δανείσει ένα όπλο, έχει εν τω μεταξύ χάσει τα λογικά του. Μπορεί να τού χρωστάς το όπλο, είναι όμως πραγματικά δίκαιο να τού το επιστρέψεις;
Ο Σωκράτης, λοιπόν, καθοδηγεί το κοινό του να κρίνει ό,τι μέχρι τώρα έχει άκριτα δεχτεί ως ηθικό. Με την κριτική σκέψη γίνεται η λογική, και όχι τα κοινωνικά ήθη, ο τελικός κριτής τού τι είναι σωστό και τι λάθος.
Ο Χέγκελ βλέπει αυτή την αρχή, όπως την ανέλυσε με το παράδειγμά του ο Σωκράτης, ως μια επαναστατική δύναμη εναντίον του κράτους της Αθήνας. Γι' αυτό και θεωρεί ότι η θανατική ποινή που επιβλήθηκε στον Σωκράτη ήταν αναμφισβήτητα δικαιολογημένη:
με την ποινή αυτή οι Αθηναίοι καταδίκασαν τον πιο αμείλικτο εχθρό της ηθικής που βασίζεται στα κοινωνικά ήθη και τις παραδόσεις, στην οποία βασιζόταν ολόκληρη η ύπαρξη της Αθήνας ως κοινότητα.
'Ομως, η αρχή της ανεξάρτητης σκέψης ήταν πολύ βαθιά ριζωμένη στην Αθήνα για να ξεριζωθεί με το θάνατο ενός και μόνο ανθρώπου· έτσι, εν καιρώ, οι όροι αντιστράφηκαν και οι κατήγοροι του Σωκράτη καταδικάστηκαν ενώ ο Σωκράτης αποδείχτηκε ήτι ήταν αθώος μετά θάνατον. Η αρχή της ανεξάρτητης σκέψης ήταν, τελικά, η αιτία της παρακμής της Αθήνας και είναι αυτή που σηματοδοτεί την αρχή του τέλους για τον κοσμοϊστορικό ρόλο που έπαιξε ο ελληνικός πολιτισμός.
Κάποιοι μεταγενέστεροι υπομνηματιστές έχουν συμπεράνει ότι ο Πλάτων τελικά εγκατέλειψε την όποια θεωρία ιδεών είχε διατυπώσει ποτέ, και επίσης ότι τελικά πρόδωσε το ριζοσπαστικό, ελεύθερο πνεύμα του δασκάλου του. Ο Σωκράτης, καθώς λένε, θα είχε σίγουρα καταδικαστεί από τους φύλακες σκέψης των τελευταίων φαντασιώσεων του Πλάτωνα, τους Νόμους. Οι άθεοι, όπως προτείνει ο Πλάτων, και όσοι πιστεύουν ότι οι θεοί αδιαφορούν για εμάς είναι εχθροί της κοινωνικής ειρήνης και πρέπει να συνετίζονται· διαφορετικά, πρέπει να εξορίζονται ή να εκτελούνται.
[...] ο κριτής της αληθούς ευσεβείας στους Νόμους είναι ο άνθρωπος, ο νομοθέτης. Αυτός πρέπει να απειλή με τιμωρίες όλους τους πολίτες, οι οποίοι θα αρνούνται την ύπαρξη των θεών ή δεν θα τους αναγνωρίζουν όπως τους καθορίζει ο νόμος· ακόμη και για το κάλλος και την δικαιοσύνη και την αρετή, ο νόμος υπαγορεύει μια καθολική και υποχρεωτική θεώρηση· οι παραβάτες του πρέπει να τιμωρούνται με θάνατο (Νόμοι Χ, 890).
Ο Σαλαβιώφ ορθώς παρατηρεί ότι εδώ ο Πλάτων «υιοθετεί ολοκληρωτικώς την άποψη του Ανύτου και του Μέλητου οι οποίοι επέτυχαν την θανατική καταδίκη του Σωκράτους, επικαλούμενοι την ελεύθερη σχέση του προς το δεδομένο θρησκευτικό και κοινωνικό σύστημα».
'Ηδη στην Πολιτεία μάς εκπλήσσει δυσάρεστα και μάς απωθεί εκείνη η λεπτομερώς επεξεργασμένη υποταγή σε κανονισμούς, με την βοήθεια της οποίας ο φιλόσοφος σκέφτεται να κυριαρχήση στην ψυχή των πολιτών του· σε τελική ανάλυση, όμως, είναι κατανοητή: στο μοναστήρι αρμόζει ο μοναστικός κανονισμός. Στους Νόμους όμως, αυτή η ίδια υποταγή σε κανονισμούς προκαλεί ακόμη αλγεινότερη εντύπωση γιατί παύει να θεωρήται μέσον και γίνεται σκοπός. Στην Πολιτεία τυχόν παρακοή σε εξωτερικές επιταγές έχει δευτερεύουσα σημασία: κάθε λάθος μπορεί να διορθωθή και κάθε παράλειψη μπορεί να καλυφθή από την ζωντανή σοφία του φιλοσόφου, η οποία υπερισχύει κάθε εξωτερικής επιταγής.
Απεναντίας, στους Νόμους η υποταγή στους κανονισμούς είναι το παν· εάν ο νομοθέτης παραλείψη ή παραμελήση το παραμικρό ανοίγει τον δρόμο σε μελλοντικούς νεωτερισμούς, οι οποίοι καταστρέφουν την σταθερότητα της νομοθεσίας. Εάν, για παράδειγμα, επιτρέψη την ελάχιστη παρέκκλιση από τα καθιερωμένα πρότυπα της μουσικής και της ποιήσεως, η κρίση των πολιτών τείνει σε ανεξαρτησία, η οποία αποτελεί την πηγή της ανυπακοής: η αταξία στην μελωδία προκαλεί αταξία στις σκέψεις, στα αισθήματα, σε όλη γενικώς την ατομική και κοινωνική ζωή. Για να παραμείνη η νομοθεσία αταλάντευτη, πρέπει να είναι ακριβής σε όλες της τις λεπτομέρειες: άπαξ διά παντός ορίζει πώς πρέπει να τραγουδά και να εκφράζεται ο ποιητής.
Η πλατωνική Πολιτεία, λέει ο Βετζέτι, είναι ένα πολύπλοκο και πολυδιάστατο έργο, πλουσιότατο σε μεταφορές, εικόνες και παράδοξα. Τα δύο πρώτα βιβλία παρουσιάζουν μια θεωρία της καταγωγής της δικαιοσύνης και μια γενεαλογία της ηθικής που οδηγούν ευθέως στον Χομπς και στον Νίτσε. Το τέταρτο βιβλίο παρουσιάζει μια ψυχολογία του διαιρεμένου και συγκρουσιακού εγώ, που θα μπορούσε να παραλληλιστεί με εκείνη του Φρόιντ.
Στο πέμπτο βιβλίο βρίσκουμε την κομμουνιστική ουτοπία, την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και της οικογένειας. Στο έβδομο συναντάμε ένα εξαιρετικό δοκίμιο αντιεμπειρικής επιστημολογίας των μαθηματικών. Στο όγδοο μια βαρυσήμαντη παράλληλη κριτική της δημοκρατίας και της τυραννίας. Και, βέβαια, υπάρχει ο Πλάτων που μας είναι περισσότερο οικείος, εκείνος της ιδέας του Αγαθού και της αθανασίας της ψυχής.
Η κάθε είδους φυσική ομορφιά εξαρτάται βεβαίως από την αναλογία, τη σχέση και τη θέση των μερών, αλλά θα ήταν αυθαίρετο να συμπεράνουμε από αυτό ότι η αντίληψη της ομορφιάς, όπως ακριβώς και η αλήθεια των γεωμετρικών προτάσεων, συνίσταται εξ ολοκλήρου στην αντίληψη των σχέσεων και ότι σχηματίζεται εξ ολοκλήρου από τη νόηση ή τις διανοητικές μας ικανότητες. Σε όλες τις επιστήμες, ο νους μας ερευνά τις άγνωστες σχέσεις με βάση τις γνωστές, όμως στις αποφάσεις τις σχετικές με το γούστο ή την εξωτερική ομορφιά, όλες οι σχέσεις είναι εκ των προτέρων δεδομένες και οφθαλμοφανείς· το επόμενο βήμα είναι ότι αισθανόμαστε ένα συναίσθημα ευαρέσκειας ή αποστροφής, αναλόγως προς τη φύση του αντικειμένου και τη διάθεση των [αισθητηρίων] οργάνων μας.
Ο Ευκλείδης εξήγησε πλήρως όλες τις ιδιότητες του κύκλου, αλλά πουθενά δεν είπε τίποτε για την ομορφιά αυτού του σχήματος. Ο λόγος είναι προφανής. Η ομορφιά δεν είναι μια ιδιότητα του κύκλου. Δεν βρίσκεται σε κανένα σημείο της γραμμής, της οποίας τα σημεία απέχουν εξίσου από το κοινό κέντρο. Η ομορφιά του κύκλου είναι μόνο το αποτέλεσμα που το σχήμα αυτό παράγει στο νου, ο οποίος είναι δεκτικός τέτοιων συναισθημάτων εκ της ιδιαίτερης κατασκευής και δομής του. Μάταια θα έψαχνε κανείς την ομορφιά στον κύκλο ή θα την αναζητούσε στις ιδιότητες αυτού του σχήματος είτε με τη βοήθεια των αισθήσεων είτε μέσω μαθηματικών συλλογισμών.
[...] η σύνολη διαφορά μεταξύ συμβόλου και μεταφοράς· η τελευταία είναι μια ελεύθερη επινόηση του λόγου, ενώ το σύμβολο είναι συνδεδεμένο με τις παραστάσεις του κόσμου. Αγγίζουμε εδώ ένα ανέκπτωτο στοιχείο, ακόμη πιο ανέκπτωτο από εκείνο που ανακαλύπτει η ποιητική εμπειρία: στο ιερό σύμπαν η ικανότητα του λέγειν βασίζεται στην ικανότητα του κόσμου να σημαίνη. Εξ ου και η λογική της σημασίας προβαίνει από την ίδια την δομή του ιερού κόσμου.
Αντιστοιχία μεταξύ της δημιουργίας εν ταυτώ και της τάξεως των φυσικών φαινομένων και των ανθρωπίνων πράξεων: έτσι ο αληθινός ναός συμμορφώνεται πάντοτε προς κάποιο ουράνιο πρότυπο. Αντιστοιχία μεταξύ μακρόκοσμου και μικρόκοσμου: έτσι στην ιερογαμία ουρανού και γης απαντά η ένωση ανδρός και γυναικός. Αντιστοιχία μεταξύ γεωργησίμου εδάφους και γυναικείου αυλακώματος, μεταξύ σπλάγχνων της γης και μητρικού στήθους, όπως μεταξύ ηλίου και ματιού, όπως μεταξύ αρσενικού σπέρματος και σπόρου της σποράς, όπως μεταξύ ταφής του ανθρώπου και θανάτου του σπόρου, όπως μεταξύ κάθε νέας γεννήσεως και επιστροφής της ανοίξεως.
Αντιστοιχία σε τρία επίπεδα, μεταξύ σώματος, οικίας και κόσμου, η οποία σημαίνεται αμοιβαίως με τους στύλους του ναού και την σπονδυλική στήλη, την στέγη του σπιτιού και το κρανίο, την ανθρώπινη ανάσα και τον αέρα, και η οποία κάνει να αντιστοιχούν στα κατώφλια, τις πόρτες και τις γέφυρες, στα μονοπάτια που χαράζει ο βηματισμός του κατοίκου και περιπατητή, ομόλογα περάσματα που οι μυητικές τελετές μάς βοηθούν να διαβούμε την κρίσιμη στιγμή της ανθρώπινης μετοικήσεως, κατά την γέννηση, την εφηβεία, τον γάμο και την ταφή. Η λογική αυτή της αντιστοιχίας «δεσμεύει» τον λόγο στο ιερό σύμπαν.
Χρυσόφρυδη· σε κέρδισα
με μάγια και πλανέματα
πολλά και παραμύθια.
Στο χάδι επαραδόθηκες
το αντρίκειο· σού εξεκούμπωσα
τη ζώνη, και τα στήθια
ακόμα σού ήταν άγουρα·
δεν πήδησεν η στάλα
-σημάδι υγειάς αλάθευτον-
που θα μάς θρέψει έναν υγιό
με της αντρείας το γάλα.
Και πια δε σ’ άγγιξα. 'Εμεινα,
κι ακούμπησα στα γόνατα
τ’ ολόδροσο κεφάλι·
τα μάτια μου εδιαβαίνανε
της πλάσης το κρουστάλλι,
ή σιωπηλός εκοίταζα,
σε μιά βαθιά αναγάλλια,
το χέρι σου ως ετίναζε
μ’ ένα μεγάλο σάλεμα
τα θεοτικά, ώ θαμπώματα!
μαλλιά σου ώς στ’ αστραγάλια.
Κ’ έβλεπα, πάντα σιωπηλός,
στην ακατάφλογη φωτιά
το θείο κορμί να ντύνεις...
Το αίσθημα αυτό είναι διττό: αποτελείται από το αίσθημα του ωραίου και αυτό του υπέροχου· οι συγκινήσεις τους είναι ευχάριστες, αλλά με διαφορετικό τρόπο. Η όψη των χιονισμένων κορυφών μιας οροσειράς που υψώνονται πάνω από τα σύννεφα, η περιγραφή ενός κυκλώνα ή του βασιλείου της κολάσεως (Milton) μάς παρέχουν μια απόλαυση ανάμεικτη με τρόμο. Η θέα των ανθισμένων λιβαδιών, οι ελικώσεις των ποταμών και τα βοσκοτόπια, η περιγραφή των Ηλυσίων ή η ομηρική αναπαράσταση του κεστού της Αφροδίτης μάς προξενούν επίσης ευχάριστα συναισθήματα, που δεν αποπνέουν όμως παρά μόνο ιλαρότητα και χαρμονή. Για να μπορεί κανείς να προσοικειωθεί, σ’ όλη της την ισχύ, την πρώτη εντύπωση, πρέπει να διαθέτει το αίσθημα του υπέροχου, για να μπορεί να απολαύσει τη δεύτερη, το αίσθημα του ωραίου.
Οι πελώριες βελανιδιές και οι μοναχικές βαθύσκιες φυλλωσιές σ’ ένα παρθένο δάσος είναι υπέροχες· τα ανθοτόπια, οι μικροί φράχτες, οι ομοιόσχημα κλαδεμένες δενδροσειρές είναι ωραία. Η νύχτα είναι υπέροχη, η ημέρα είναι ωραία. Αυτοί που διαθέτουν το αίσθημα του υπέροχου οδηγούνται στα υψηλά αισθήματα της φιλίας, της αιωνιότητας, της περιφρόνησης του κόσμου, μέσα στη γαλήνια σιωπή μιας καλοκαιρινής νύχτας, όταν η τρεμάμενη λίμνη των άστρων διατρέχει τη μελανόχροη νύχτα και το φεγγάρι εμφανίζεται μοναχικό στο στερέωμα. Το φέγγος της μέρας γεννά, μαζί με το ζήλο για εργασία, ένα αίσθημα χαράς. Το υπέροχο ταράσσει, το ωραίο γοητεύει.
Το πρόσωπο αυτού που διαπερνάται από το αίσθημα του υπέροχου αποπνέει την αυστηρότητα και, συχνά, την έκπληξη, το ζωηρό αίσθημα του ωραίου αναγγέλλεται από το φωτεινό βλέμμα, το χαμόγελο και, συχνά, από τη θορυβώδη ευθυμία. Το υπέροχο παρουσιάζεται με διάφορες μορφές. 'Αλλοτε συνοδεύεται από βαρυθυμία ή τρόμο, άλλοτε από σιωπηλό θαυμασμό, και άλλοτε συνδυάζεται με το αίσθημα μιας σεβάσμιας ευμορφίας. Αποκαλώ υπέροχο-τρομακτικό το πρώτο είδος υπέροχου, υπέροχο-ευγενές το δεύτερο, υπέροχο-μεγαλοπρεπές το τρίτο. Μια βαθιά μοναξιά είναι υπέροχη, αλλά εμπνέει τρόμο.
'Οσοι πολεμούν σήμερα [1948] για την ελευθερία, σε τελευταία ανάλυση αγωνίζονται για το ωραίο. Εννοείται ότι δεν υπερασπίζονται το ωραίο καθαυτό. Το ωραίο δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τον άνθρωπο, και μόνο αν συμπαρασταθούμε στην ανθρώπινη δυστυχία θα αποδώσουμε στην εποχή μας το μεγαλείο και τη γαλήνη της. Δεν μπορούμε πια να είμαστε μοναχικοί. Αλλά και ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς το ωραίο, κι αυτό η εποχή μας προσποιείται ότι το αγνοεί. Τεντώνεται για να φτάσει το απόλυτο και την εξουσία, θέλει να μεταμορφώσει τον κόσμο προτού τον εξαντλήσει, να τον βάλει σε τάξη προτού τον κατανοήσει. 'Ο,τι κι αν ισχυρίζεται, λιποτακτεί απ' αυτό τον κόσμο. Στο νησί της Καλυψώς ο Οδυσσέας μπορεί να διαλέξει ανάμεσα στην αθανασία και την πάτρια γη. Διαλέγει τη γη του, και μαζί το θάνατο. Μια τόσο απλή μεγαλοσύνη μοιάζει στις μέρες μας ξένη. Αλλοι θα πούν ότι μάς λείπει η ταπεινοφροσύνη.
Εμείς εξορίσαμε την ομορφιά, οι 'Ελληνες πολέμησαν γι' αυτήν. Πρώτη, αλλά θεμελιώδης διαφορά. Η ελληνική σκέψη κατέφευγε πάντα στην ιδέα του μέτρου. Δεν εξώθησε τίποτε ως την υπερβολή, ούτε το θείο ούτε το λόγο. Αγκάλιασε τα πάντα, εξισορροπώντας τη σκιά με το φώς. Αντίθετα η Ευρώπη μας, ριμαγμένη στην κατάκτηση των πάντων, είναι κόρη της 'Υβρεως. Αρνιέται την ομορφιά, όπως αρνιέται ό,τι δεν εξυμνεί. Και, με διαφορετικούς έστω τρόπους, ένα μόνο εξυμνεί: τη μέλλουσα κυριαρχία της λογικής. Στην τρέλα της μεταθέτει τα ακατάλυτα όρια, και αμέσως οι σκοτεινές ερινύες ορμούν και την ξεσκίζουν. Η Νέμεσις, θέα του μέτρου, όχι της εκδίκησης, αγρυπνεί. Τιμωρεί χωρίς οίκτο όσους ξεπερνούν τα όρια.
Η Μεσόγειος έχει την τραγικότητα του ήλιου της, διαφορετική από την τραγικότητα της ομίχλης. Κάποιες βραδιές στη θάλασσα, στους πρόποδες των βουνών, η νύχτα πέφτει στην τέλεια καμπύλη ενός ορμίσκου, και τότε μια εναγώνια πληρότητα ανεβαίνει από τα σιωπηλά νερά. Σ' αυτούς τους τόπους μπορούμε να καταλάβουμε ότι οι αρχαίοι 'Ελληνες μόνο με την ομορφιά και το δυναστευτικό της στοιχείο κατόρθωσαν να αγγίξουν τα όρια της απελπισίας. Σ' αυτή τη μακάρια δυστυχία, η τραγωδία κορυφώνεται.
Αντίθετα, η εποχή μας έθρεψε την απελπισία της μέσα στην ασχήμια και το σπαραγμό. Αν ποτέ μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τον πόνο ευτελή, τότε και η Ευρώπη θα άξιζε τον ίδιο χαρακτηρισμό.
Μην αγγίζετε ό,τι ωραίον.
Ωραίο είναι εκεί
που το συνάντησε η ματιά σας.
Αυτή η ματιά
γίνεται πια
ο ωραίος τόπος.
κερδών άθικτον τούτο βουλευτήριον,
αιδοίον, οξύθυμον, ευδόντων ύπερ
εγρηγορός φρούρημα γης καθίσταμαι.
Αδέκαστο στήνω το Βουλευτήριο τούτο,
αγέλαστο και σεβαστό, φρουρό που ξαγρυπνά
στης κοιμισμένης πόλης το προσκέφαλο.
ΣΩ......Ουκούν ευξαμένω πρέπει τοίσδε πορεύεσθαι;
ΦΑΙ....Τί μήν;
ΣΩ......'Ω φίλε Παν τε και άλλοι όσοι τήδε θεοί, δοίητέ μοι καλώ γενέσθαι τάνδοθεν· έξωθεν δε όσα έχω, τοις εντός είναί μοι φίλια. Πλούσιον δε νομίζοιμι τον σοφόν·το δε χρυσού πλήθος είη μοι όσον μήτε φέρειν μήτε άγειν δύναιτ' άλλος ή ο σώφρων.
...........'Ετι άλλου του δεόμεθα, ω Φαίδρε; Εμοί μεν γαρ μετρίως ηύκται.
ΣΩ......Μα δεν πρέπει να προσευχηθούμε σ' αυτούς εδώ τους θεούς προτού φύγωμε;
ΦΑΙ....Πώς όχι;
ΣΩ......Αγαπητέ μου Πάνα και σεις οι άλλοι θεοί αυτού εδώ του τόπου, δώστε μου να γίνω όμορφος μέσα μου. Και όσα έχω έξωθέ μου να είναι φιλιωμένα με όσα έχω μέσα μου. Πλούσιος όμως να μού φαίνεται ο σοφός. Και χρυσού πλήθος νάχω όσο μήτε να σηκώση μήτε να βαστάξη ημπορεί επάνω του άλλος παρά ο φρόνιμος.
...........Χρειαζόμαστε τίποτε άλλο ακόμα, Φαίδρε μου; Γιατί εγώ δα κράτησα σωστό μέτρο στην προσευχή μου.
Σουσάμι από την χούφτα της παιδίσκης
κι άχραντο φως αφού ετσιμπολόγησε
και ξεδίψασε δρόσον ο κοκκινολαίμης,
δέκα φορές πάνω απ’ την πόλη μας
κυκλοτερώς πετάρισε, πριν κουρνιάσει
στου βυζαντινού ναϊδρίου των Αγίων Πάντων
το κωδωνοστάσιο, Αμπελόκηποι
και τι μενεξεδένια η ώρα!
και τι μενεξεδένια τα επιγράμματα
εις Ουρανίαν Αφροδίτην πτερόεντα
που ανέθεσε ο κοκκινολαίμης
αοιδός!
Κυδωνιώντες οι μαστοί εξωθούσαν
το λινό μπλουζάκι διεκδικητικά πολύ
και σιγοντάριζαν άσματα του υμέναιου
κι επιθαλάμια, άλλοτε, και είπα τώρα
έτσι να κάνει λίγο η μέρα, να παραμερίσει,
και θα φανερωθεί η Μάρω της οδού Σμολένσκη
κρατώντας ένα ματσάκι αρμπαρόριζα
και θα μάς φανερώσει, λέει, ψέματα
απαστράπτοντα
την κρυφή ισορροπία, την εύθραυστη,
πότε δένουν καρπό οι κυδωνιές
στον μυστικό κήπο
πίσω από το ναΐδριο
των Αγίων Πάντων.
Κάπως έτσι το βλέμμα του Μιχαήλ Χωνιάτη
αποθαύμασε,
όταν παράφορα εαρινή
η αττική του ενδεκάτου αιώνα φύση,
εκ θεμελίων αποθαύμασε το ναΐδριο
σταυροειδές μετά τρούλου,
οι κιονίσκοι μάρμαρο Καρύστου,
όπου θα θρυμματίζονταν επερχόμενες
οι ιαχές ποδοσφαιρόφιλων.
Τα μαλλιά της αντηχούν
σχήματα του αέρα
ορθοπεταλιά
και του κοκκινολαίμη
το πετάρισμα
ενύπνιο.
Αν ρωτήσετε τους 'Ελληνες που συνάζονται τη νύχτα του Πάσχα στις εκκλησιές τί είναι η Ανάσταση του Χριστού και τί σημαίνει ότι νικήθηκε για όλους μας ο θάνατος, φοβάμαι ότι και οι πιο πιστοί θα δυσκολευτούν να απαντήσουν. Οι περισσότεροι 'Ελληνες διδάχτηκαν μόνο στα «θρησκευτικά» του σχολείου κάποια σχολαστικά σκαριφήματα νεκρών εννοιών, απωθητικά της πίστης, ή τρέφονται με τις συμβατικές ηθικολογίες του άμβωνα και των θρησκευτικών εντύπων.
Αν κάποιος από αυτούς τους ανθρώπους που συνάζονται τη νύχτα του Πάσχα στην εκκλησιά, τούς βρείτε μιαν άλλη ώρα στο γραφείο τους, στο μαζαγί ή σε μια κοσμική συντροφιά και τους ρωτήσετε για την πίστη τους, θα σάς μιλήσουν με την αόριστη κενολογία κάποιων κοινότυπων κλισέ: για κάποιο «ανώτατο Ον» ή για την απροσδιόριστη «τυχαιότητα» ή θα σάς πούν ότι χρειάζονται μια συγκριτική των θρησκειών για να διαλέξουν «ελεύθερα» (δηλαδή διανοητικά) την πίστη τους. Μπορεί και να σάς αρνηθούν την κουβέντα, γιατί η προοδευτική τους τοποθέτηση δεν τούς επιτρέπει ούτε και να θέτουν τέτοια προβλήματα.
Κι όμως, όλοι αυτοί τη νύχτα της Ανάστασης θα συναχτούν στις εκκλησιές και θα νιώσουν οικείοι. Γιατί το λαϊκό σώμα της εκκλησίας τούς νιώθει όλους δικούς του, και είναι παιδιά του, δεμένα οργανικά με αυτό το σώμα, όσο τολμάνε ακόμα να σταυροκοπιούνται δειλά στο μισοσκόταδο, να λένε με τα χέρια τους την άρρητη προσευχή των καρδιών τους. Γιατί δεν υπάρχουν «τύποι» και «συνήθειες» αποκομμένες από τη βαθύτερη μέσα μας δίψα και νοσταλγία.
Οι τύποι και οι συνήθειες ίσως να έχουν, καμιά φορά, πολύ περισσότερη αξία από τις κωδικοποιημένες πεποιθήσεις, ίσως να κρατάνε το δρόμο πολύ πιο ανοιχτό για τη ζωή, που είναι αμεσότητα σχέσης.
«Ω, ήταν μεγάλη ευτυχία για μένα η Σιβηρία, το κάτεργο! Λένε ότι είναι φρίκη, ντροπή, κάνουν λόγο για δικαιολογημένη αντίδραση... ένα κάρο βλακείες! Μόνο εκεί άρχισα να κάνω μια σωστή, ευτυχισμένη ζωή, εκεί κατάλαβα τον εαυτό μου... εκεί ένιωσα τον Χριστό... Τότε μού ήρθαν οι καλύτερες σκέψεις, τώρα ξανάρχονται αλλά δεν είναι τόσο καθαρές! Ω, αν κατορθώνατε και σεις να σάς στείλουν στο κάτεργο!»
Η εξορία από την ιστορία συνετέλεσε ώστε να ωριμάσει στον Ντοστογιέφσκι η πίστη στο θαύμα – αλλά και στην συναίσθηση ότι η σύγχρονη τάξη του κόσμου υπακούει σε έναν βάναυσο νόμο. Η ιστορία δεν αποκαλύπτει την καθαρή ουσία της παρά μόνο σε αυτούς που προηγουμένως έχει ξεγράψει η ίδια. Αυτή η σκέψη ούτε κάν πέρασε από το μυαλό του Χέγκελ, αν και παρέδιδε μαθήματα ιστορίας δέκα χρόνια. Ο Ντοστογιέφσκι δεν χρειάστηκε μια δεκαετία περισυλλογής. Γνώριζε εμπειρικά ότι καμιά εποχή δεν είχε διατυμπανίσει τόσο την απόρριψη του πόνου όσο αυτή που αντλούσε την κουλτούρα της από το Διαφωτισμό – εντούτοις, δεν μπόρεσε να εξαφανίσει τον πόνο, αλλά μόνο να κρύψει το γεγονός ότι η ίδια είχε τις ρίζες της σ' αυτόν. Ο εσωτερικός και κρυμμένος πόνος έρχεται στο φώς και γίνεται ολοφάνερος όταν τα όρια της ζώνης επιρροής της νεώτερης ιστορίας γίνονται ορατά – στην προκειμένη περίπτωση γι' αυτούς που αποκόπηκαν (ή αποκλείστηκαν) από την ιστορία. Αυτή η διαπίστωση, κάτι σαν πραγματικός φωτισμός, δεν εξαφανίζει βέβαια τον πόνο, αλλά συντελεί ώστε αυτός, αντί να ροκανίζει εσωτερικά το άτομο που προσπαθεί να τον πνίξει, να το οδηγεί μάλλον σε κάποια σωτηρία, δηλαδή στην υγεία και στην εσωτερική ισορροπία.
.....ταξίδιον ατελεύτητον η ομορφιά όταν η ευμένειά της σταλάζη ορμήν ζωής
.....ιδού είδον το σώμα σου ληστείας σκευή και τελώ άρπαξ μόνον εις του πόνου το μάλαμα
.....τα αιγαιογλάρονα νυφοστόλι σου ως οιακοστροφείς φεύγουσα εν αστραπαίς
.....πάρεξ κατανύσσουσα υπερασπίζεσαι μαύρες αφροδίτες εις ουσίωσιν καταστερισμού τρυγόνος φιλερήμου
Των λυπηρών επαγωγαί χειμάζουσι
την ταπεινήν μου ψυχήν,
και συμφορών νέφη την εμήν καλύπτουσι καρδίαν,
θεονύμφευτε,
αλλ' η φως τετοκυία
το θείον και προαιώνιον,
λάμψον μοι το φως
το χαρμόσυνον.
Το μόνο που μπορώ και θέλω να μνημονεύσω με καμμένον σκληρό τώρα πια (και χαμένη μιάν αθωότητα έξι ετών), είναι εκείνος ο νεαρός ρωσσοπόντιος που νύχτα με πήρε από το κέντρο πέρσι-πρόπερσι για να με ανεβάσει στο σπίτι και τον ρωτούσα για την μακρυνή του πατρίδα. Θυμόταν έντονα τις κούτες τα πορτοκάλια που τούς έστελναν οι θειοί του από την μάννα πατρίδα και πώς κάνανε με τον αδελφό για να τ' αρπάξουν να τα μυρίζουν και να τα φάνε. Για τις απ' ολούθε νεραντζιές το γράφω που μού τόν θύμισαν. Δεκαεπτά - δεκαοκτώ χρονώ νύχτα να οδηγάει το ταξί. Τέτοια πάλι εποχή. Ο ίδιος.
Και παντός του λαού σου,
μνήσθητι,
Κύριε ο Θεός ημών,
και επί πάντας έκχεον το πλούσιόν σου έλεος,
πάσι παρέχον τα προς σωτηρίαν αιτήματα.
Και ων ημείς ουκ εμνημονεύσαμεν δι' άγνοιαν,
ή λήθην,
ή πλήθος ονομάτων,
αυτός μνημόνευσον,
ο Θεός,
ο ειδώς εκάστου την ηλικίαν και την προσηγορίαν,
ο ειδώς έκαστον εκ κοιλίας μητρός αυτού.
Συ γαρ ει,
Κύριε,
η βοήθεια των αβοηθήτων,
η ελπίς των απηλπισμένων,
ο των χειμαζομένων σωτήρ,
ο των πλεόντων λιμήν,
ο των νοσούντων ιατρός.
Αυτός τοις πάσι τα πάντα γενού,
ο ειδώς έκαστον
και το αίτημα αυτού,
οίκον
και την χρείαν αυτού.
[...]
Δώσε, Θεέ μου, στον καθέναν το δικό του θάνατο,
δώσε στον καθέναν το θάνατο που γεννήθηκε από την ίδια του τη ζωή
όπου έμαθε την αγάπη και τη δυστυχία.
Γιατί εμείς δεν είμαστε παρά η φλούδα, το φύλλο,
μα ο καρπός που είναι στο κέντρο του όλου
είναι ο μεγάλος θάνατος που φέρει ο καθένας μέσα του.
Είναι για αυτόν που τα νέα κορίτσια ανθίζουν,
και τα παιδιά ονειρεύονται να μεγαλώσουν
κι οι έφηβοι εκμυστηρεύονται στις γυναίκες
μιάν αγωνία που κανείς άλλος δεν καλωσορίζει.
Είναι για αυτόν που διαρκούν όλα τα πράγματα αιώνια
ακόμη κι αν ο χρόνος έσβησε την ανάμνηση,
κι οποιοσδήποτε στη ζωή του πολεμά να δημιουργήσει,
κλείνει μέσα του τούτο τον καρπό ενός σύμπαντος
που άλλοτε τον δροσίζει και άλλοτε τον ζεσταίνει.
Μέσα σε τούτο τον καρπό μπορεί να εισέλθει όλη η θέρμη
των καρδιών κι η λάμψη η λευκή των σκέψεων·
μα ήρθαν άγγελοι σα νεφέλη πουλιών
κι όλοι οι καρποί ήταν ακόμη άγουροι.
Κύριε, είμαστε πιο φτωχοί κι από τα άμοιρα τα ζώα
που, αν και τυφλά, αποτελειώνουν τον αληθινό τους θάνατο. (σσ. 30-31)
[...]
Οι φτωχοί είναι σιωπηλοί σαν πράγματα,
κι αν έρμαια των δρόμων μιά εστία τούς υποδεχτεί
παίρνουν μια θέση ταπεινά σαν πρόσωπα οικεία
κι ανακατεύονται στις ακαθόριστες σκιές του σκηνικού,
σβήνοντας στη λησμονιά σαν εργαλεία παρατημένα. (σ. 46)
[...]
Κι οι άνθρωποι υποδουλωμένοι σε μιάν επιστήμη κίβδηλη
πλανιούνται, έχοντας χάσει το ρυθμό της ζωής
κι επειδή ρίχνονται σε θορύβους το ίδιο μάταιους
αποκαλούν πρόοδο το χνάρι που αφήνουν σαν το γυμνοσάλιαγκα. (σ. 48)
Τί γίνεται με κάποιον ο οποίος έχοντας παρεξηγήσει την έννοια του καθήκοντος προβαίνει σε πολύ κακές πράξεις; Δεν θα έπρεπε άραγε να πεί ο Καντ ότι οι πράξεις του έχουν κάποια ηθική αξία; Η απάντηση είναι όχι.
«Ας πάρουμε για παράδειγμα έναν ιεροεξεταστή ο οποίος είναι τόσο προσκολλημένος στην αυστηρότητα της θεσμοθετημένης θρησκείας μέχρι του σημείου να βασανίζει ανθρώπους και ο οποίος πρέπει να δικάζει τον αποκαλούμενο «αιρετικό» (καλό πολίτη κατά τα άλλα) ο οποίος κατηγορείται για έλλειψη πίστης. Τώρα, λοιπόν, θέλω να ρωτήσω κατά πόσον, αν τον καταδικάσει σε θάνατο, θα μπορούσε να πεί κανείς ότι έχει ακολουθήσει την (χωρίς αμφιβολία) εσφαλμένη συνείδησή του ή κατά πόσον κάποιος δεν θα μπορούσε να τον κατηγορήσει για πλήρη έλλειψη συνείδησης, κατά πόσον απλώς έσφαλε ή έκανε λάθος συνειδητά». (Καντ, Η θρησκεία εντός των ορίων του απλού Λόγου (1793), 186)
Γιατί το να ενεργήσει κανείς σύμφωνα με τη συνείδησή του –δηλαδή το να ενεργήσει από αίσθηση καθήκοντος- σημαίνει ότι ενεργεί όπως απαιτεί ο καθαρά πρακτικός λόγος· με άλλα λόγια ενεργεί υπακούοντας στον ηθικό νόμο.
«Η συνείδηση είναι ο πρακτικός λόγος ο οποίος υποχρεώνει τον άνθρωπο να έχει κατά νου το καθήκον είτε για την απαλλαγή του είτε για την καταδίκη του κάθε φορά που εφαρμόζεται ένας νόμος» (Καντ, Μεταφυσική των ηθών, 400).
Ο ιεροεξεταστής δεν υπακούει στη φωνή του πρακτικού λόγου. 'Εχει μπερδέψει τα συναισθήματά του με τις ορθολογιστικές απαιτήσεις της ηθικής. Αυτό δεν είναι δύσκολο να γίνει, όπως λέει ο Καντ στο τέλος του πρώτου κεφαλαίου της Θεμελίωσης της μεταφυσικής των ηθών. Πρόκειται, όμως, για μια βασική ηθική αποτυχία. Μια αποτυχία που μπορεί να θεραπευθεί μόνο αν συνηθίσει κανείς να συλλογίζεται και να ακούει τη φωνή της λογικής.
[...]
Μα αν υπάρχει ακόμη μιά φωνή να τούς υπερασπιστεί [τους φτωχούς]
κάνε να ηχήσει ψηλά, Θεέ μου, και ν' ακουστεί.
Πού είναι, λοιπόν, εκείνος που θα ήξερε ν' αντλήσει τη δύναμή του από τη μεγάλη ένδεια
πέρα απ' τον καιρό κι από κάθε κατοχή,
εκείνος που θα τολμούσε να ξεντυθεί στη δημόσια πλατεία
και να προχωρήσει γυμνός αψηφώντας τον επίσκοπο;
Πού είναι εκείνος που αγαπούσε απ' όλους πιο πολύ,
ο ξυπόλητος αδελφός των ζώων του αγρού
που ήξερε να βλέπει την αιωνιότητα στο καθετί;
Δεν ήταν σαν αυτούς που παράλυτοι από την κούραση
βλέπουν την ελπίδα να φεύγει ολοένα μακριά τους.
Διάβαινε τους κάμπους μιλώντας στα λουλούδια
όπως μιλά κανείς σ' αδέλφια.
Μιλούσε για τον ίδιο και για ό,τι έβλεπε
για να μπορεί ο καθένας να μοιράζεται τη χαρά του
κι η φωτεινή καρδιά του διαχεόταν δίχως όρια
και τίποτα δεν ήταν αρκετά ευτελές για την αγάπη του.
Ερχόταν από το φώς και πήγαινε σ' ένα φώς μεγαλύτερο
όλο χαρά ήταν το κελλί του.
Πού χάθηκε, το πλάσμα το φωτεινό, ο ακτινοβόλος της αγάπης;
Και γιατί οι φτωχοί που δεν έχουν παρά μόνο την ελπίδα να τούς οδηγεί
δεν βλέπουν πια το φανό του πέρα μέσα στη νύχτα;
Είθε να υψωνόταν μες στο λυκόφως τους
εκείνος, ο εσπερινός αστέρας της μεγάλης ένδειας.-
Η "συνομιλία με το Θεό" δεν υπόκειται σε όρους του τύπου: υπακοή / παρακοή. Δεν είναι εξουσιαστική σχέση. Δεν είναι εξουσιαστής ο Θεός –ή Μυστική ενέργεια έστω- κι αν υπάρχει κάτι να προσθέσουμε, είναι τούτο: δεν ξεφυλλίζει ο Θεός κανενός είδους Ποινικό Δίκαιο. Συναρθρώνει συγκρουόμενες ελευθερίες, χωρίς τη νίκη και χωρίς την ήττα. Θεός είναι η ταυτότητα της ελευθερίας που έχει η αντιλόπη όταν τρέχει για να ξεφύγει και της ελευθερίας που έχει η τίγρη όταν επίσης τρέχει για να την πιάσει και να την κατασπαράξει. Αυτό βέβαια είναι αγριότητα. 'Ομως, οποιαδήποτε λέξη μας τήκεται στο θάνατο. Τίποτα δεν υπακούει, τίποτα δεν παρακούει. Ελευθερία μοναχά προβάλλει.
«Τη δικαιοσύνη πρέπει να την παίρνουμε στα χέρια μας. Από εκεί κρίνεται η δύναμη και το διαμέτρημά μας. Στην ικανότητά μας να θέτουμε όρια. Το ανώτατο όριο της ζωής και του θανάτου το είχαμε παραχωρήσει στον 'Θεό', στο ακίνδυνο ομοίωμά του, τον συγγραφέα που εξοστρακίζει στο όνομα όλων μας το κακό από τη ζωή στη λογοτεχνία. Γιατί όλοι τρέμουν τον απόλυτα πρακτικό άνθρωπο, τον δήμιο, τον μοναδικό άνθρωπο με θεϊκές ιδιότητες. Ο δήμιος ξεχωρίζει παντού κι οι πάντες υποκλίνονται πάντοτε σ' αυτόν. 'Ολοι οι υπόλοιποι είναι μια ασήμαντη μάζα ψοφοδεών. Οι μεγάλοι άνδρες κρίνονται από την αποφασιστικότητά τους για διάκριση. 'Οταν είναι πραγματικά ισχυροί, τίποτε δεν μπορεί να σταθεί εμπόδιο σε αυτό», μού έλεγε ο Γολιάθ, κι εγώ τον άκουγα σαν υπνωτισμένος, πάνω από το ματωμένο πτώμα του δημάρχου, με το εργαλείο του φόνου ακόμα στο χέρι.
Σταθμός Αγίων Θεοδώρων
Απέναντι πάντα η ίδια θέα
Αυτή του υψιτενούς ευκαλύπτου
ευκαλύπτου να επισκιάζει μέχρι και αυτά
.......................τα όνειρά μου
'Ονειρα εννοώ εσένα. Μόνον εσένα
Πρόσωπο υψηλό που αρμόζει
να κάθεται στα παγκάκια
των σταθμών και στις πλατείες.
Προσκολλημένος εκεί στον
....eucalyptus marginata* εγώ
εσύ να με μαλώνεις...
'Ολα τά 'χες προμελετημένα
Μ' άφησες άναυδο να μουρμουρίζω
τώρα στο πρωϊνό το τραίνο
οδεύοντας για την Αθήνα.
12. Υποψία; Σε όλη του τη ζωή έστηνε ένα μαρτύριο, έναν αγκαθερό δρόμο που έπρεπε να βαδίσει ξυπόλυτος, για να φτάσει στην αγιότητα (σε μία κάποια αγιότητα). Καταδικάστηκε σε θάνατο και βρέθηκε να περιμένει εκτέλεση, ουσιαστικά χωρίς λόγο, πέρασε τέσσερα χρόνια από τη ζωή του στο σπίτι των πεθαμένων, πλατσούρισε σε πολιτικές ντρόγκες αξιοθαύμαστης γκάμας. 'Ησαν ευάλωτος στην κολακεία όσο και κομπλεξικός, δημαγωγός γεμάτος στερεότυπα θεσμικού και εθιμικού τρόμου, γεμάτος με ιδεοληψίες αυτοοικτιρμού, νάρκισσος όσο και εγωπαθής, πολιτικά εκκρεμής όσο και μεσσιανικά σωτηριολόγος. Πιθανώς όλα αυτά να τα λογαριάσουμε για κρίκους στην αλυσίδα: φαντασιωνόταν αμαρτίες και μεταστροφές, όπως αυτή του Σαύλου στο δρόμο προς τη Δαμασκό. Στην καρδιά της παραφοράς του: η βία του ανθρώπου προς τον άνθρωπο – η βία μέχρι το τέλος. Δεν είχε σκοτώσει ποτέ του· μα αρκεί ο μπαλτάς του Ρασκόλνικοφ για να φανεί περίτρανα πως είχε ετούτον τον μπαλτά από καιρό κρυμμένο κάτω από την αμασχάλη του, πως ε ί χ ε αυτόν τον επικείμενο φόνο μέσα του. Και μετά τον Ρασκόλνικοφ δεν μπορούμε πια να κρυφτούμε: τον έ χ ο υ μ ε όλοι – και τον μπαλτά και τον φόνο. Οι μαρτυρίες του Στράχοφ και του Τουργκένιεφ είναι εμπαθείς: μα κι οι δυο τους αναφέρονται σε ένα κορίτσι που ο Ντοστογιέφσκι έλεγε (: ομολογούσε;) πως είχε βιάσει – δεν έχουμε τίποτε περισσότερο. Ο Σταβρόγκιν βιάζει, ο Στριβιγκαΐλοβ βιάζει, ο Σμερντιάκοφ βιάζει. Ποιός είναι ποιός;
Είναι τρομερός ο θάνατος, οι κίνδυνοι μεγάλοι. Είμαστε παγιδευμένοι. Η γέννηση είναι παγίδα. Εντελώς αινιγματική παγίδα, γιατί όταν κανείς βγαίνει απ' το σώμα της μάνας του, προκαλεί ίσως η εικόνα αυτή εντύπωση απελευθέρωσης. Εντούτοις, όταν βγαίνει απ' το σώμα της μάνας του το παιδί, μπαίνει στην παγίδα. Στην τρομερή παγίδα της ύπαρξης.
Γ.Ι.Μ. Μπαίνει κιόλας στο παιχνίδι της ελπίδας.
Ν.Κ. Η ελπίδα είναι τάση να ξεχάσουμε την παγίδα.
Γ.Κ. Ο ποιητής δεν έχει σχέση μ' αυτή την κατάσταση της ελπίδας, γιατί η τραγωδία του είναι ότι τα 'χει τετρακόσια. Αυτή είναι η τραγωδία του ποιητή, ότι δεν πετάει στα σύννεφα, ότι έχει σώας τας φρένας του.
Ν.Κ. Αιθεροβάμονες είναι οι καθημερινοί άνθρωποι. Ο ποιητής δεν είναι.
